سمانه اسلامی‌ورکی
گیاه مهاجم سنبل آبی با ظاهری فریبنده، اما باطنی مرگبار، اکوسیستم یکی از بزرگ‌ترین آب‌بندان‌های مازندران را در آستانه فروپاشی قرار داده است.بحرانی که اگر امروز کنترل نشود، فردا را از تالاب‌ها، پرندگان مهاجر و کشاورزی شمال خواهد گرفت.
سنبل آبی؛ دشمن سبز با نقاب بنفش
سنبل آبی یا «Eichhornia crassipes» نخستین‌بار در آمریکای جنوبی رشد کرد، اما حالا در کمتر از یک دهه، ردپایش را در آسیا، آفریقا و حتی اروپا هم می‌توان دید. این گیاه شناور که ریشه‌هایی به‌شدت درهم‌تنیده و ساقه‌هایی غوطه‌ور دارد، به دلیل زیبایی گل‌هایش، ابتدا به‌عنوان گیاه زینتی وارد شد، اما امروز به یکی از خطرناک‌ترین گونه‌های تهاجمی جهان تبدیل شده است.
در بابل، شهر آبگیرها و تالاب‌های بزرگ، اکنون آب‌بندان ۴۰ هکتاری آغوزبن به اسارت این گیاه درآمده است. دهیار روستا، هاشم محمدجانی، می‌گوید: «ما سال‌ها تلاش کردیم برای لایروبی و بازسازی این آب‌بندان، اما حالا تمام زحمات ما زیر خروارها گیاه خفه شده است.»
در روزهایی که سنبل آبی در سکوت گسترده می‌شد، شبکه‌های اجتماعی پر شد از عکس‌هایی زیبا از گل‌های این گیاه بر سطح آب. این تصاویر بلافاصله سیل گردشگران را روانه آغوزبن کرد، تا جایی که دهیار روستا مجبور شد با استقرار نیروهای محلی، تردد خودروها را در محدوده آب‌بندان ممنوع کند.
«دیدار با شیطان» در نگاه نخست شاید اغراق‌آمیز به نظر برسد، اما وقتی بدانید این گیاه تنها در ۲ هفته می‌تواند محدوده‌اش را ۲ برابر کند و با مصرف سنگین آب، ریشه‌های به‌هم‌پیچیده‌اش مانع گردش آب شده و اکسیژن را از زیست‌بوم دریغ می‌کند، دیگر این لقب چندان بی‌راه نیست.
کارشناسان محیط زیست هشدار داده‌اند که سنبل آبی با پوشش کامل سطح آب، مانع از نفوذ نور و اکسیژن به لایه‌های پایین می‌شود. این پدیده در آغوزبن به مرگ تدریجی آبزیان انجامیده و ماهیگیران محلی دیگر امیدی به صید ندارند.
بیش از آن، با کاهش کیفیت آب، حتی خطر بیماری‌های میکروبی و شیوع آفات کشاورزی نیز افزایش یافته است. در گفت‌وگو با یکی از کشاورزان منطقه که نخواست نامش فاش شود، شنیدیم: «سنبل آبی مثل سرطان است. اولش خوشگل به نظر می‌رسه، اما بعد که جا خوش کنه، دیگه همه‌چیزو از بین می‌بره.»
پرندگان مهاجر، مهاجرت را فراموش می‌کنند
آب‌بندان آغوزبن، پیش از این میزبان گونه‌هایی از پرندگان مهاجر بود که در نی‌زارهای اطراف لانه می‌ساختند. اما با گسترش سنبل آبی، سطح گسترده‌ای از این نی‌زارها دفن شده و مسیر پرواز بسیاری از پرندگان تغییر کرده است. بر اساس اعلام یکی از فعالان محیط زیست منطقه، در زمستان گذشته تعداد پرندگان مهاجر نسبت به سال قبل بیش از ۴۰ درصد کاهش داشته است.
در دنیا هنوز هیچ شیوه‌ای که بدون آسیب به محیط زیست بتواند سنبل آبی را از بین ببرد، کشف نشده است. تنها روش توصیه‌شده، مبارزه فیزیکی یعنی جمع‌آوری دستی این گیاه است. اما جمع‌آوری دستی در وسعت ۴۰ هکتار نیازمند هزینه، نیروی انسانی و تجهیزات مکانیزه گسترده است.
دهیار آغوزبن می‌گوید: «ما با دست خالی نمی‌توانیم جلوی این بلای سبز را بگیریم. از همه نهادهای استانی و ملی انتظار داریم وارد عمل شوند. اگر این گیاه به آب‌بندان‌های اطراف هم سرایت کند، دیگر با هزینه چند ده میلیارد تومانی هم نمی‌توان آن را پاک کرد.»
آب‌بندان‌های مازندران نه‌تنها منبعی برای ذخیره آب کشاورزی هستند، بلکه بخشی از هویت بومی و طبیعی این استان به شمار می‌روند. گسترش سنبل آبی، تهدیدی برای معیشت کشاورزان، تنوع زیستی و گردشگری پایدار استان است.
در بازدید میدانی «ملکان» از آب‌بندان آغوزبن، مشخص شد حتی یک تابلو هشدار یا اطلاع‌رسانی محیط زیستی در سطح این محدوده نصب نشده است. این در حالی است که «اطلاع‌رسانی» اولین و کم‌هزینه‌ترین خط دفاعی در برابر گونه‌های تهاجمی محسوب می‌شود.
تجربه‌های جهانی چه می‌گویند؟
در برخی کشورهای آسیایی نظیر هند، چین و مالزی، تجربه‌های تلخی از گسترش سنبل آبی گزارش شده است. در بعضی مناطق مجبور شده‌اند با آتش‌زدن یا زهکشی گسترده، مناطق آلوده را پاکسازی کنند؛ روش‌هایی که پیامدهای جبران‌ناپذیر زیست‌محیطی دارند.
در ایران نیز چندین سال پیش این گیاه در تالاب انزلی گزارش شده بود که با بسیج نیروهای مردمی و کمک شهرداری‌ها، جمع‌آوری شد. اما موفقیت در مبارزه، وابسته به اقدام سریع و جدی در ابتدای بحران است، نه در زمانی که پوشش کامل اتفاق افتاده باشد.
پیشنهاد کارشناسان برای مقابله با سنبل آبی به سه محور اصلی ختم می‌شود:
اقدام فوری برای جمع‌آوری فیزیکی در آغوزبن با کمک نیروهای داوطلب، نهادهای محلی و تجهیزات مکانیزه
. اطلاع‌رسانی گسترده در سطح رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی درباره خطر این گیاه و ممنوعیت جابجایی آن حتی به‌عنوان گیاه زینتی
. ممنوعیت ورود گردشگران غیرضروری به مناطق آلوده برای جلوگیری از گسترش غیرعمدی دانه‌ها و پیازچه‌های گیاه.
سنبل آبی تنها یک گیاه مهاجم نیست؛ نماد بحران‌های بزرگ‌تری است که در فقدان برنامه‌ریزی محیط‌زیستی و ناآگاهی عمومی، به شکلی خزنده رشد می‌کنند و ناگهان اکوسیستم، معیشت و زندگی را دربرمی‌گیرند. اکنون چشم امید کشاورزان آغوزبن و طبیعت مازندران به اقدام جمعی است؛ پیش از آنکه این دشمن خوش‌رنگ، سراسر شمال را ببلعد.
- نویسنده : سمانه اسلامی
