«محیط زیست» قربانی بی‌صدای جنگ‌هاست؛ قربانی‌ای که پیامدهای نابودی‌اش از هر سلاحی مهلک‌تر است و نسل‌ها را می‌سوزاند.
در گفت‌وگویی با عطاالله کاویان، استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری و پژوهشگر محیط زیست، ابعاد پنهان و کمتر دیده‌شده جنگ‌ها بر اکوسیستم‌ها، منابع طبیعی و سلامت زیستی کشورها بررسی شد؛ موضوعی که در تجاوز اخیر رژیم صهیونیستی و آمریکا به ایران، نمود عینی‌تری پیدا کرد.
۹ هزار هکتار خاکستر شد
به گفته سازمان حفاظت محیط زیست، در جریان حملات اخیر دشمنان به ایران، حدود ۹ هزار هکتار از عرصه‌های طبیعی در ۱۳ منطقه حفاظت‌شده کشور دچار آتش‌سوزی، تخریب شدید و نابودی منابع طبیعی شد. جنگل‌ها، مراتع و اکوسیستم‌های حساس در استان‌های فارس، ایلام، کرمانشاه، خوزستان، گیلان و دیگر مناطق، بی‌هیچ ملاحظه‌ای در آتش جنگ سوختند.
اما این تنها بخشی از واقعیت است. واقعیت پنهان‌تر آن‌جاست که اثرات جنگ بر محیط زیست به سرعت و آسانی قابل ترمیم نیست و ممکن است دهه‌ها در خاک، آب، گیاه و حتی بدن انسان بماند.
چرا سازمان ملل سکوت می‌کند؟
سازمان ملل متحد سال ۲۰۰۱، ششم نوامبر را به عنوان «روز جهانی جلوگیری از بهره‌برداری از محیط زیست در جنگ‌ها» اعلام کرد. قطعنامه سال ۲۰۱۶ این نهاد نیز بر حفاظت از اکوسیستم‌ها در درگیری‌های مسلحانه تأکید کرد. اما، به اعتقاد دکتر کاویان، این سیاست‌ها نه الزام‌آور بودند و نه از سوی کشورهایی که آتش جنگ را روشن می‌کنند رعایت شدند.
کشورهایی که تولیدکننده و صادرکننده تسلیحات هستند، نه‌تنها تخریب زیست‌محیطی جنگ‌ها را جبران نمی‌کنند، بلکه با کم‌ترین تعهد نسبت به این مصوبات، همچنان از جنگ، سود تجاری و سیاسی می‌برند.
دکتر کاویان تاکید دارد که نقش دانشگاهیان و پژوهشگران محیط زیست در پیش، حین و پس از جنگ بسیار حیاتی است. او خواستار تعریف طرح‌های پژوهشی مؤثر و استفاده از تجارب بین‌المللی است تا آثار جنگ بر طبیعت مستند شود. به‌ویژه اکنون که جنگ‌ها برخلاف گذشته، صرفاً مرزی و محلی نیستند، بلکه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای شده‌اند، باید همزمان با تحلیل‌های ژئوپلیتیکی، نگاه دقیق‌تری به تأثیرات اکولوژیکی داشت.
پژوهش گسترده‌ای که با حمایت سازمان ملل توسط دانشگاه‌های ژاپن و کانادا انجام شد و ۱۵۰ مورد از جنگ‌ها را تحلیل کرد، نشان داد که ۴۰ درصد از منابع حیاتی دنیا در جنگ‌های ۶۰ سال گذشته آسیب دیده‌اند. این یعنی نه‌فقط مردم، بلکه آب، خاک، هوا و درخت هم در خط مقدم قرار دارند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که جنگ‌هایی با محور منابع طبیعی، دو برابر بیشتر از سایر جنگ‌ها قابلیت تکرار دارند. یعنی هرجا منابع کمیاب باشد، احتمال جنگ بیشتر و پیامدهای آن برای محیط زیست فاجعه‌بارتر است.
در بسیاری از مناطق جنگ‌زده، زمین‌های کشاورزی نابود شده، خاک‌ها آلوده به فلزات سنگین یا مواد سمی شده‌اند، منابع آب تحت تأثیر بقایای تسلیحات شیمیایی قرار گرفته و پوشش جنگلی از بین رفته است.
در چنین شرایطی، دکتر کاویان پیشنهاد می‌کند سازمان‌های مرتبط در ایران به‌ویژه منابع طبیعی، محیط زیست و جهاد کشاورزی، با استفاده از نتایج این تحقیقات بین‌المللی، برنامه‌های احیا و بازسازی محیط زیست پس از حملات اخیر را تدوین کنند.
آیا غرامت محیط زیستی مطالبه می‌شود؟
مسأله مهمی که اکنون در افق حقوق بین‌الملل زیست‌محیطی قرار دارد، مطالبه غرامت زیست‌محیطی از کشورهای متجاوز است. کاویان می‌گوید: کشورهایی که با حملات نظامی موجب نابودی جنگل، آلودگی منابع آب و خاک، از بین رفتن گونه‌های گیاهی و حیوانی می‌شوند، باید پاسخگو باشند و خسارت را جبران کنند.
اما هنوز سازوکاری شفاف برای این مطالبه وجود ندارد. نهادهای حقوقی بین‌المللی نیز در این‌باره منفعل عمل کرده‌اند. و این خود نشانه‌ای است از بی‌پناهی طبیعت در برابر قدرت نظامی و سکوت سازمان‌های جهانی.
پیام روشن این گزارش و گفت‌وگو آن است که محیط زیست باید در اولویت دستورکارهای نظامی و سیاسی کشورها قرار بگیرد. همان‌قدر که از سرباز و شهروند در برابر جنگ محافظت می‌شود، باید از رودخانه، خاک و درخت هم حفاظت کرد.
اکنون که تجاوز اخیر به خاک کشورمان، بهانه‌ای برای بازخوانی اهمیت این موضوع فراهم کرده، لازم است نهادهای اجرایی و پژوهشی ایران در قالب طرح‌های ملی، تدوین برنامه‌های بازسازی محیط زیست جنگ‌زده را آغاز کنند؛ پیش از آن‌که خاکستر جنگ، بذر بی‌تفاوتی را در دل طبیعت بکارد.
- نویسنده : سمانه اسلامی
