کشت دوم برنج؛ تهدیدی برای منابع آبی و خاک
کشت دوم برنج. این امر که در ابتدا به‌عنوان راهی برای افزایش درآمد کشاورزان در نظر گرفته می‌شد، به‌زودی به یک بحران زیست‌محیطی و اقتصادی تبدیل شده است. در این گزارش، به بررسی ابعاد مختلف این معضل و پیامدهای آن برای محیط زیست و کشاورزی استان مازندران پرداخته‌ایم.
مازندران، با ۲۲۸ هزار هکتار شالیزار، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مناطق تولید برنج در کشور شناخته می‌شود. اما کشاورزان مازندرانی به‌طور فزاینده‌ای از زمین‌های شالیزاری خود برای کشت مجدد برنج در فصل دوم استفاده می‌کنند. در حالی که در گذشته، کشت دوم بیشتر در مناطق کم‌آب و خشک رواج داشت، اکنون حتی در مازندران نیز این الگو در حال گسترش است.
اما این تصمیم، که در ظاهر می‌تواند برای کشاورزان سودآور باشد، در واقع تهدیدات جدی برای منابع طبیعی استان به همراه دارد. کارشناسان کشاورزی و محیط‌زیست بارها هشدار داده‌اند که کشت دوم برنج در مازندران، علاوه بر مصرف بی‌رویه منابع آب زیرزمینی، به خاک‌های این منطقه نیز آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. به‌ویژه در سال‌های اخیر که خشکسالی‌های پی‌درپی موجب کاهش میزان بارش‌ها و ذخایر آبی شده، فشار زیادی به منابع آبی استان وارد شده است.
یکی از اصلی‌ترین مشکلات کشت دوم برنج، مصرف بی‌رویه آب است. برنج به‌عنوان یک محصول پرآب‌بر، نیاز زیادی به آب دارد و کشت دوم آن، این نیاز را دوچندان می‌کند. کارشناسان می‌گویند که در سال‌های اخیر، برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی استان، به‌ویژه در مناطق شرقی مازندران، باعث کاهش ذخایر سفره‌های آب زیرزمینی به میزان قابل‌توجهی شده است. به‌طور مشخص، در سال جاری، میزان کاهش ذخایر آبی زیرزمینی در استان به حدود ۱۸۵ میلیون مترمکعب رسید که معادل ظرفیت ذخیره‌سازی سد شهید رجایی ساری است.
این کاهش حجم آب‌های زیرزمینی نه تنها تهدیدی جدی برای کشاورزی منطقه محسوب می‌شود، بلکه خطر وقوع پدیده فرونشست زمین را نیز به همراه دارد. فرونشست، که به کاهش سطح زمین به دلیل افت سطح آب زیرزمینی گفته می‌شود، می‌تواند پیامدهای بسیار خطرناکی برای ساختار زمین و زیرساخت‌های منطقه به همراه داشته باشد.
کشت دوم برنج علاوه بر تأثیرات منفی بر منابع آبی، به آلودگی محیط‌زیست و کاهش تنوع زیستی در مازندران نیز دامن زده است. استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها در کشت دوم، باعث آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی و آسیب به اکوسیستم‌های طبیعی استان می‌شود. این امر به‌ویژه در سال‌های اخیر که سطح آلودگی‌ها در مازندران افزایش یافته، نگرانی‌های زیادی را در مورد تهدیدهای زیست‌محیطی ایجاد کرده است.
از سوی دیگر، کشت مداوم برنج باعث تخریب ساختار خاک و کاهش مواد مغذی آن می‌شود. این مسئله نه تنها کیفیت خاک را کاهش می‌دهد، بلکه به مشکلاتی نظیر مقاومت آفات و علف‌های هرز نیز می‌انجامد. در نتیجه، برای مقابله با این مشکلات، کشاورزان مجبور به استفاده بیشتر از سموم شیمیایی و آفت‌کش‌ها می‌شوند که این امر تنها به تشدید آلودگی و خطرات بهداشتی می‌انجامد.
اگرچه کشت دوم برنج در کوتاه‌مدت می‌تواند برای کشاورزان سودآور باشد، اما در بلندمدت، پیامدهای اقتصادی آن به ضرر کشاورزان تمام می‌شود. استفاده مداوم از منابع آبی و خاک، کاهش کیفیت محصول و افزایش هزینه‌های تولید، به کاهش سوددهی این نوع کشت می‌انجامد. علاوه بر این، افزایش هزینه‌های مبارزه با آفات و بیماری‌های مختلف نیز فشار مضاعفی به کشاورزان وارد می‌آورد.
در نهایت، کاهش سوددهی و افزایش هزینه‌ها می‌تواند باعث ورشکستگی کشاورزان و کاهش تولید برنج در استان شود. این موضوع نه تنها به ضرر کشاورزان است، بلکه می‌تواند به بحران غذایی در سطح ملی منجر شود.
برای کاهش آسیب‌های ناشی از کشت دوم برنج، کارشناسان به کشاورزان پیشنهاد کرده‌اند که به جای کشت مجدد برنج، از محصولات دیگری مانند سبزیجات، حبوبات یا غلات زمستانه بهره‌برداری کنند. کشت محصولاتی همچون کلزا، نخود، باقلا و سبزیجاتی مانند سیر و پیاز می‌تواند هم به حفظ خاک کمک کند و هم سوددهی بالاتری داشته باشد.
این محصولات نه تنها نیاز به آب کمتری دارند، بلکه می‌توانند به بهبود کیفیت خاک و کاهش استفاده از سموم شیمیایی کمک کنند. همچنین، کشت این محصولات به‌ویژه در فصول پاییز و زمستان که نیاز به آبیاری کمتری دارند، می‌تواند به کشاورزان در تأمین درآمد کمک کند.
در نهایت، کشت دوم برنج در مازندران اگرچه در کوتاه‌مدت می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل فوری برای افزایش درآمد کشاورزان مطرح باشد، اما در بلندمدت تهدیدات جدی برای محیط‌زیست، منابع آبی و اقتصاد منطقه به همراه دارد. کارشناسان معتقدند که تنها با برنامه‌ریزی مناسب و استفاده از الگوهای کشت پایدار می‌توان از این بحران عبور کرد و به توسعه‌ای پایدار در کشاورزی مازندران دست یافت. استفاده از محصولات جایگزین برای کشت پاییزه، تقویت آموزش‌های کشاورزی و حمایت از تحقیقات زیست‌محیطی می‌تواند راهکارهای مناسبی برای حفظ منابع طبیعی و رونق اقتصادی استان باشد.
- نویسنده : سمانه اسلامی
