تحلیلی بر وضعیت نگران‌کننده محیط‌زیست و مدافعان آن در هفته جهانی محیط‌زیست
مرگ دو محیط‌بان و مجروح شدن یکی دیگر طی کمتر از چهل روز، نه‌تنها یک زنگ خطر برای نهادهای حفاظتی، بلکه یک تکان‌دهنده‌ی عمیق برای افکار عمومی است؛ هشداری تلخ که نشان می‌دهد محیط‌بانان، این مدافعان خط مقدم طبیعت، بیش از هر زمان دیگری زیر فشار تهدید، غفلت و بی‌توجهی قرار گرفته‌اند.
محمدرضا کنعانی، سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط زیست مازندران، در اظهاراتی شجاعانه، پرده از واقعیتی تلخ برداشت: محیط‌زیست مازندران و حافظان آن، در خطری واقعی هستند.
او در سخنانی به مناسبت هفته محیط‌زیست، تأکید کرد که دیگر جایی برای برنامه‌های نمادین و تشریفاتی باقی نمانده است، چرا که بحران‌ها واقعی‌اند، خونین‌اند، و در حال رخ دادن. شهادت محیط‌بانان دیگر تنها یک حادثه اتفاقی نیست، بلکه نمادی از افزایش فشار بر زیست‌بوم‌ها و کسانی است که با حداقل امکانات، جان‌شان را فدای حفاظت از منابع طبیعی می‌کنند.
مازندران؛ از تنوع زیستی تا تنوع تهدیدها
مازندران با برخورداری از دریا، جنگل، تالاب، کوه و دشت، یکی از قطب‌های اصلی تنوع زیستی ایران است. اما این مزیت بزرگ در سال‌های اخیر به تهدیدی تبدیل شده؛ تهدیدی از جنس توسعه‌ی ناپایدار، تجاوز به منابع، آلودگی روزافزون و تغییرات اقلیمی.
براساس سخنان سرپرست محیط‌زیست استان، تهدیدات امروز مازندران متکثر و ترکیبی هستند:
بحران پسماند شهری و روستایی ، تخریب زیستگاه‌های جنگلی و ساحلی ،ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم تالاب‌ها
شکار غیرمجاز و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش ،آلودگی آب و خاک ناشی از صنعت و کشاورزی ، کم‌توجهی به معیشت جوامع محلی و بومی
ترکیب این عوامل، محیط‌بانان را در مواجهه‌ای نابرابر با مافیای زمین‌خواری، شکارچیان متخلف و تخریب‌گران منابع قرار داده است.
مرزبانان بی‌سنگر؛ رنج‌های نادیده محیط‌بانان
محیط‌بانان ایران، به‌رغم اهمیت مأموریت‌شان، هنوز در زمره‌ی پرریسک‌ترین و در عین حال، کم‌حمایت‌ترین نیروهای اجرایی کشور محسوب می‌شوند. بسیاری از آنان فاقد تجهیزات کافی، آموزش‌های دفاع شخصی، بیمه مؤثر و حمایت حقوقی در برابر مهاجمان هستند.
ماجرای شهادت اخیر دو محیط‌بان در کشور، و مجروح شدن یکی دیگر در مازندران، تازه‌ترین سند مظلومیت این قشر است. به گفته کنعانی، فاجعه‌بارتر از خود این اتفاقات، عادی شدن آن‌ها در ذهن جامعه است. اگر کشته شدن محیط‌بانان به سطری از اخبار روزمره تبدیل شود، آن‌گاه هیچ ضامن امنیتی برای ادامه حیات زیست‌بوم‌های کشور نخواهیم داشت.
شعارها کافی است؛ وقت اقدام فرا رسیده
کنعانی با اشاره به شعار هفته محیط زیست «تعهد مسئولان و همراهی مردم»، به درستی تأکید کرد که تا زمانی که این مفاهیم در حد شعار باقی بمانند، وضعیت بهبود نخواهد یافت. به گفته وی، عبور از مرحله تحلیل و ورود به میدان عمل، تنها راهکار مقابله با تهدیدات روزافزون محیط‌زیستی است.
در همین راستا، برنامه راهبردی محیط‌زیست مازندران در سه محور طراحی شده:
۱. محور حفاظتی
ارتقاء سطح حفاظتی مناطق تحت مدیریت
حفاظت هدفمند از گونه‌هایی همچون فُک خزری
احیای تالاب میانکاله
مقابله با تصرفات و آتش‌سوزی‌ها
۲. محور نظارتی و زیرساختی
پایش واحدهای صنعتی و خدماتی
توسعه آزمایشگاه‌های مرجع
بهینه‌سازی سامانه‌های فاضلاب شهری
کاهش دفن زباله از طریق فناوری‌های نوین
۳. محور فرهنگی و مشارکتی
توسعه آموزش محیط‌زیستی در مدارس
تولید محتوای آموزشی برای جامعه محلی
گسترش همکاری با سمن‌ها و رسانه‌ها
ترویج گفتمان محیط‌زیستی در بین خانواده‌ها و نهادهای عمومی
اما آیا برنامه‌ها کافی‌اند؟با وجود تدوین این برنامه‌ها، مسئله اصلی در اجرای آن‌ها نهفته است. تجربه نشان داده که بسیاری از طرح‌ها در کشور به دلیل ضعف در ضمانت اجرایی، کمبود اعتبارات، ناهماهنگی بین نهادها و نگاه‌های بخشی‌نگر، به نتیجه نرسیده‌اند.
مثلاً پروژه احیای تالاب میانکاله، سال‌هاست در بوق و کرناست اما همچنان با ورود پساب، تهدید شکار، پروژه‌های گردشگری ناسازگار و تخریب پوشش گیاهی مواجه است.
یا پروژه تفکیک زباله از مبدأ، سال‌هاست در مازندران تبلیغ می‌شود اما هنوز هیچ شهر یا روستایی به‌صورت پایدار به این هدف نرسیده است. آنچه غایب است، «اراده اجرایی قاطع» و «همکاری فرابخشی» است.
در شرایط کنونی، اگر حفظ محیط‌زیست به‌عنوان یک اصل بنیادین توسعه پایدار مد نظر است، باید اقدامات فوری در سطوح زیر انجام گیرد:. بازنگری جدی در قوانین حمایتی از محیط‌بانان ،جرم‌انگاری شدید حمله به محیط‌بانان، تسهیل در رسیدگی قضایی و تأمین تجهیزات دفاع شخصی
افزایش بودجه حفاظت محیط‌زیست محیط‌بانان نباید با حداقل امکانات به مقابله با مجرمان حرفه‌ای بروند.
اجرای سیاست‌های یکپارچه و منطقه‌ای محیط‌زیست مسئله‌ای بخشی نیست. باید تعامل میان دستگاه‌هایی مانند جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، وزارت کشور، گردشگری و شهرداری‌ها نهادینه شود. . فعال‌سازی جوامع محلی
بدون همراهی مردم، هیچ طرحی به موفقیت نمی‌رسد. اگر مردم از مواهب زیست‌محیطی سود ببرند، خود به محافظان آن تبدیل می‌شوند.استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و آموزش عمومی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با ایجاد حساسیت عمومی و آموزش، مشارکت را تقویت کنند.
حکمرانی زیست‌محیطی؛ رؤیا یا واقعیت؟
کنعانی در پایان سخنان خود ابراز امیدواری کرد که مازندران به الگوی موفق حکمرانی محیط‌زیستی در کشور و منطقه تبدیل شود. اما این مسیر، مستلزم صداقت، اراده، مشارکت واقعی مردم و مسئولان، و عبور از مدیریت نمادین است.
اگر امروز محیط‌بانان مظلومانه کشته شوند، فردا نوبت تالاب‌ها، پس‌فردا نوبت جنگل‌ها و در نهایت نوبت ما و فرزندان ماست.
طبیعت انتقام نمی‌گیرد؛ فقط پاسخ می‌دهد. و پاسخ طبیعت، همیشه بی‌رحم است.
- نویسنده : سمانه اسلامی
