سمانه اسلامی ورکی
کشاورزی یکی از مهم‌ترین و در عین حال شکننده‌ترین بخش‌هایی‌ست که ظرفیت ارزآوری بالا دارد؛ اما واقعیت آن است که تحقق این ظرفیت، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، زیرساخت مناسب و حمایت هوشمندانه از تولیدکنندگان است.
اکنون، در میانه سال ۱۴۰۴، آمارها نویدبخش‌اند: صادرات محصولات باغی و زراعی کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۲ درصد افزایش یافته و تنها در همین مدت کوتاه، یک میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی نصیب کشور شده است. اما این رشد چگونه محقق شده و نقش مازندران به‌عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور در این روند چیست؟ این گزارش، نگاهی دقیق به این موضوع دارد.
جهش صادراتی در کشاورزی؛ وعده یا واقعیت؟
۹ خرداد ، شهرزاد مشیری، معاون بازرگانی وزیر جهاد کشاورزی در همایش هم‌اندیشی معاونان بازرگانی جهاد کشاورزی در بابلسر اعلام کرد:صادرات محصولات باغی و زراعی کشور از ابتدای امسال تاکنون ۳۲ درصد رشد داشته و این امر یک میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی برای کشور به همراه داشته است.»
این آمار در شرایطی منتشر می‌شود که سال گذشته حدود ۱۱.۵ میلیارد دلار ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی در بخش کشاورزی اختصاص یافت که ۱۱.۱ میلیارد دلار آن هزینه شد. همچنین معاون وزیر از کاهش ۶ درصدی واردات محصولات کشاورزی نیز خبر داد. این تغییر جهت‌گیری، اگرچه مثبت ارزیابی می‌شود، اما پرسش اساسی اینجاست که آیا این افزایش صادرات، متوازن و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های واقعی استان‌ها اتفاق افتاده یا همچنان با نابرابری ساختاری و تمرکز در حلقه‌های واسطه‌گری مواجه‌ایم؟
مازندران؛ استانی در خط مقدم تولید
با داشتن ۴۶۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی، تولید سالانه بیش از ۷ میلیون تن محصول، و تولید ۷۲ نوع محصول کشاورزی، استان مازندران در تولید ۱۵ محصول رتبه اول تا سوم کشور را دارد.
برنج، مرکبات، کیوی، گل و گیاه، دام و طیور، شیلات و صیفی‌جات، ستون‌های اصلی اقتصاد کشاورزی مازندران هستند. تنها در حوزه مرکبات، استان با ۱۱۲ هزار هکتار باغ و تولید سالانه بیش از ۳.۵ میلیون تن محصول، یکی از مهم‌ترین مراکز تولید در منطقه غرب آسیا به‌شمار می‌رود.
از این میزان، ۸۰ هزار هکتار زیر کشت ارقام مختلف پرتقال، ۳۰ هزار هکتار به نارنگی و باقی به نارنج و لیمو اختصاص دارد. برنج نیز با سطح زیرکشت قابل‌توجه و تولید بیش از یک میلیون تن، سهمی نزدیک به ۴۲ درصد از نیاز کشور را تأمین می‌کند.
نقش مازندران در صادرات؛ پُرظرفیت اما کم‌بهره
با وجود چنین ظرفیت‌هایی، آمارهای جزئی‌تری از سهم مازندران در این جهش ۳۲ درصدی منتشر نشده است. اما گفت‌وگو با کارشناسان، کشاورزان و فعالان صادراتی نشان می‌دهد که سهم واقعی مازندران از این رشد، هنوز متناسب با پتانسیل‌های بالقوه استان نیست.
احمد قربانی، کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت‌وگو با «ملکان» می‌گوید:بزرگ‌ترین مانع بر سر راه صادرات محصولات مازندران، نبود زیرساخت‌های تخصصی مثل سردخانه‌های صادراتی، پایانه‌های بسته‌بندی و کانتینرهای یخچال‌دار است. هنوز بسیاری از تولیدکنندگان برای صادرات مجبورند محصول را به دلالان واسپاری کنند و از زنجیره ارزش حذف شوند.»
کشاورز در حاشیه سود
افزایش صادرات باید به معنای افزایش درآمد تولیدکننده باشد. اما آیا این‌گونه است؟ فعالان محلی معتقدند که در عمل، رشد صادرات بیشتر به سود واسطه‌ها و شرکت‌های تجاری انجام می‌شود تا کشاورزان.
رضا طبرسا، برنج‌کار اهل میاندورود، با ناراحتی می‌گوید:ما برنج را کیلویی ۸۰ هزار تومان می‌فروشیم، در حالی‌که وقتی برای صادرات بسته‌بندی می‌شود، بعضاً به بیش از ۲.۵ برابر قیمت می‌رسد. سودش برای ما نیست. ما فقط زمین را خیس می‌کنیم و دل‌نگرانیم که آب و برق‌مان قطع نشود.»
در چنین شرایطی، باید از وزارت جهاد کشاورزی پرسید: آیا رشد صادرات، بدون تعریف سازوکار عادلانه برای سودآوری کشاورز، نتیجه‌ای جز تخلیه توان روستاها خواهد داشت؟
زیرساخت؛ حلقه مفقوده زنجیره صادراتی مازندران
طبق آمار رسمی، استان مازندران دارای ظرفیت بالایی در حمل‌ونقل دریایی، ریلی و هوایی است. اما این ظرفیت‌ها تاکنون نتوانسته‌اند به‌صورت مؤثر در خدمت کشاورزی استان قرار گیرند.
فرودگاه دشت‌ناز ساری، بندر امیرآباد و خطوط ریلی شرق مازندران، می‌توانستند نقش فعالی در صادرات ایفا کنند، اما نبود ترمینال تخصصی بار، گمرک فعال، استانداردسازی محصولات و نبود زنجیره لجستیکی مدرن، مانعی جدی بر سر راه صادرات مستقیم از مازندران شده است.
عباس اسدی، از فعالان بخش خصوصی، در این‌باره می‌گوید:حداقل باید در سه شهرستان ساری، بابل و تنکابن، پایانه‌های صادراتی ویژه محصولات کشاورزی احداث شود تا بتوانیم صادرات پایدار و مستمر داشته باشیم.»
شکاف قیمت از مزرعه تا سفره
معاون وزیر جهاد کشاورزی در سخنانش تأکید کرد که یکی از اهداف این وزارتخانه، کاهش فاصله قیمت از مزرعه تا سفره است. اما در عمل، این فاصله نه‌تنها کم نشده، بلکه به دلیل تورم، هزینه حمل‌ونقل، مالیات غیرمستقیم و نبود نظارت دقیق، افزایش یافته است.
در بازار تهران، قیمت یک کیلو پرتقال مازندرانی به بیش از ۶۰ هزار تومان می‌رسد، در حالی‌که باغدار در جویبار آن را کیلویی ۱۵ تا ۲۰ هزار تومان فروخته است. این شکاف قیمتی، انگیزه تولید را کاهش می‌دهد و صادرات را برای کشاورز بی‌معنا می‌کند.
نگاه صادراتی نیاز به نگاه منطقه‌ای دارد
صادرات موفق، نیازمند نگاه منطقه‌ای، برنامه‌ریزی داده‌محور، و ارتباط مؤثر با بازارهای هدف است. برای مثال، محصولات مازندران در روسیه، قزاقستان، امارات و عراق مشتری دارد، اما بدون بسته‌بندی استاندارد، برند‌سازی و تبلیغات، قدرت رقابت خود را از دست می‌دهد.
در همین راستا، پیشنهاد می‌شود:ایجاد دفتر پایش و توسعه صادرات کشاورزی در ساری و بابل. توسعه بسته‌بندی هوشمند و صادرات‌محور با حمایت فنی دولت.. اعطای تسهیلات صادراتی به تعاونی‌های کشاورزان. تقویت گمرک امیرآباد و ایجاد کریدور سبز صادراتی.
و در پایان باید گفت فرصت‌ها را از دست ندهیم
مازندران، استانی است که اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند نه‌تنها نیاز داخل، بلکه بخش مهمی از صادرات کشاورزی کشور را تأمین کند. افزایش ۳۲ درصدی صادرات، صرفاً یک آمار نیست؛ آینه‌ای است برای دیدن فرصت‌ها و ضعف‌ها.
اگر نگاه صادرات‌محور با عدالت در زنجیره تولید همراه نشود، کشاورز همچنان بازنده میدان باقی می‌ماند. و اگر سیاست‌گذاری بدون شنیدن صدای روستاها ادامه یابد، حتی آمارهای درخشان هم نمی‌توانند آینده روشنی را برای کشاورزی ایران تضمین کنند.
- نویسنده : سمانه اسلامی
