اگرچه تازه‌ترین آمارها از کاهش محسوس قطع درختان نسبت به سال گذشته خبر می‌دهد، اما کارشناسان می‌گویند این کاهش ممکن است بیش از آنکه نشانه‌ی بهبود وضعیت باشد، نشانه‌ای از تغییر روش قاچاقچیان و ظرافت در شیوه‌های تخلف باشد.
براساس گزارش رسمی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران – ساری، در چهار ماهه نخست سال جاری، حدود ۶۴۰۰ اصله درخت و درختچه توسط قاچاقچیان در جنگل‌های استان قطع شده است. این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال قبل که بیش از ۲۲ هزار اصله اعلام شده بود، کاهش حدود ۷۰ درصدی را نشان می‌دهد. اما سؤال اصلی این است که آیا این آمار، نشانه‌ای از کنترل موفق بر پدیده قاچاق چوب است یا صرفاً محدود به موارد کشف‌شده می‌شود؟
هیرکانی؛ میراثی که همچنان تهدید می‌شود
جنگل‌های هیرکانی که قدمتی بیش از ۴۰ میلیون سال دارند و از آن‌ها به عنوان موزه زنده طبیعت یاد می‌شود، حدود دو میلیون هکتار از شمال ایران را در بر می‌گیرند و بخش قابل‌توجهی از آن در جغرافیای مازندران قرار دارد. این جنگل‌ها در سال ۲۰۱۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند و به عنوان سرمایه‌ای ملی و جهانی شناخته می‌شوند.
اما این ارزش جهانی، نتوانسته مانعی جدی در برابر طمع سودجویان باشد. قاچاق چوب که زمانی در قالب بهره‌برداری غیرمجاز شبانه و به روش‌های سنتی انجام می‌شد، اکنون در قالب شبکه‌ای سازمان‌یافته، پیچیده و مخفیانه‌تر فعالیت می‌کند. مأموران یگان حفاظت منابع طبیعی بارها از شناسایی متخلفان سابقه‌دار در حین حمل و دپوی چوب در نقاط مختلف استان، به ویژه در مناطقی نظیر نور، آمل، سوادکوه و چمستان خبر داده‌اند.
اگرچه کاهش آمار قطع درختان در سال جاری در نگاه اول یک موفقیت محسوب می‌شود، اما برخی از فعالان محیط زیست و کارشناسان منابع طبیعی معتقدند که این کاهش می‌تواند دلایل دیگری داشته باشد:
۱. مخفی‌تر شدن روش‌های قاچاق: قاچاقچیان با آگاهی از تقویت نظارت‌ها و برخوردهای قضایی، به روش‌های زیرزمینی‌تری متوسل شده‌اند. قاچاق شبانه، استتار چوب در کامیون‌های حمل مصالح، یا تبدیل سریع چوب به مصنوعات برای عبور از نظارت‌ها، از جمله روش‌هایی‌ست که کشف آن را دشوار می‌سازد.
۲. کاهش ظرفیت جنگل‌های در دسترس: بخشی از کاهش آمار می‌تواند ناشی از کاهش درختان قابل بهره‌برداری باشد. مناطق زیادی از جنگل‌های هیرکانی پیش از این دستخوش بهره‌برداری گسترده یا تخریب شده‌اند و در نتیجه، منابع چوب طبیعی کاهش یافته است.
۳. عدم ثبت دقیق تخلفات: برخی مناطق صعب‌العبور و نبود امکانات پایش هوشمند، امکان ثبت و گزارش دقیق تخلفات را محدود کرده و ممکن است آمار واقعی بسیار بیشتر از آن چیزی باشد که ثبت شده است.
علی باقری، مدیرکل منابع طبیعی مازندران – ساری، در سخنان خود از همکاری موثر دادگستری کل استان، دادسرای عمومی و انقلاب ساری و نیروی انتظامی در برخورد با قاچاق چوب تقدیر کرد. او همچنین از شناسایی و توقیف محموله قاچاق چوب در منطقه انگتارود نور خبر داد.
نقش نهادهای قضایی در برخورد با جرائم زیست‌محیطی، در سال‌های اخیر پررنگ‌تر شده است. صدور احکام بازدارنده، توقیف تجهیزات و ماشین‌آلات، و معرفی متخلفان به مراجع قانونی، روندی رو به جلو محسوب می‌شود. اما هنوز هم آن‌گونه که کارشناسان می‌گویند، در برابر شدت تخریب‌ها، این برخوردها کفایت نمی‌کند.
از سوی دیگر، نظام گزارش‌دهی مردمی از طریق شماره‌های ۱۵۰۴ و ۱۳۹ به عنوان کانال‌های ارتباطی یگان حفاظت منابع طبیعی، همچنان یکی از ابزارهای موثر در کشف جرائم به‌شمار می‌رود. اما این سیستم در گرو مشارکت جدی مردم است؛ امری که مستلزم افزایش آگاهی، آموزش و فرهنگ‌سازی بلندمدت است.
از قاچاق چوب تا تغییر کاربری؛ زخم‌های همزمان
در حالی که قاچاق چوب یکی از چالش‌های اصلی جنگل‌های شمالی محسوب می‌شود، تهدید بزرگ‌تر شاید در قالب تغییر کاربری غیرمجاز اراضی، به ویژه در حاشیه شهرها و روستاها رخ دهد. ساخت‌وسازهای غیرمجاز، ویلاسازی در دل جنگل و تخریب تدریجی بسترهای طبیعی، فرایندی آرام اما ویرانگر است که اگر مهار نشود، ظرف چند دهه آینده چیزی از ریه‌های سبز شمال باقی نخواهد گذاشت.
بر اساس آمار رسمی، مازندران بیش از ۴۶۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی دارد که در آن سالانه بیش از هشت میلیون تن محصول تولید می‌شود. این اراضی نیز، مانند جنگل‌ها، در معرض تغییر کاربری قرار دارند و بخشی از آن‌ها با هدف کسب سود بیشتر، به خانه‌های تفریحی و مجتمع‌های مسکونی بدل شده‌اند.
برای نجات جنگل‌های هیرکانی، اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت به‌طور همزمان نیاز است:افزایش گشت‌های یگان حفاظت منابع طبیعی و تجهیز آن‌ها به فناوری‌های نوین مانند پهپاد و سامانه‌های پایش لحظه‌ای برخورد قاطع‌تر و علنی‌تر با متخلفان و قاچاقچیان با استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ای و قضایی
آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای مشارکت در طرح‌های مدیریت منابع طبیعی و بهره‌برداری پایدار ، حمایت از طرح‌های جایگزین درآمدزایی برای روستاییان در مناطق جنگلی با محوریت گردشگری مسئولانه، صنایع‌دستی و جنگلداری پایدار ، ارتقای جایگاه آموزش محیط زیست در مدارس و رسانه‌ها برای ترویج فرهنگ مراقبت از طبیعت
۶۴۰۰ اصله درخت، عدد کوچکی نیست؛ به‌ویژه اگر بدانیم که هر اصله درخت هیرکانی ممکن است صدها سال عمر داشته باشد. هر درخت، یک زیست‌بوم مستقل است. کاهش آمار قطع درختان اگرچه خبری خوش به‌نظر می‌رسد، اما تنها زمانی می‌توان آن را نقطه امید دانست که با شفاف‌سازی داده‌ها، مشارکت واقعی مردم، و افزایش بازدارندگی برخوردها همراه باشد.
جنگل، شریان حیاتی مازندران و شمال کشور است؛ هر زخم بر تنه‌اش، زخمی‌ست بر جان ما.
- نویسنده : سمانه اسلامی
