آمارهای ارائه شده از سوی مدیرکل میراث فرهنگی مازندران حاکی از صادرات ۸۰ هزار دلاری صنایع دستی در چند ماه نخست سال جاری است؛ عددی که اگرچه در ظاهر مثبت به نظر می‌رسد، اما در مقایسه با ظرفیت واقعی مازندران و رقبای منطقه‌ای، چندان امیدوارکننده نیست.
از روابط عمومی میراث فرهنگی مازندران، حسین ایزدی اظهار کرد: ۲۱۳ میلیون ریال محصولات صنایع دستی در بازارهای داخلی، به فروش رسید و بیش از ۸۰ هزار دلار صنایع‌دستی مازندران از ابتدای سال تاکنون از کشور صادرات شد.
وی گفت: ۲۳ فروشگاه های صنایع دستی مازندران در شهرهای سوادکوه شمالی، بابل، بابلسر، آمل، محمودآباد، نور، نوشهر، تنکابن و رامسر به گردشگران خدمات می‌دهند.
مدیرکل میراٍث فرهنگی و صنایع دستی مازندران به فعالیت ۳۶۵ کارگاه انفرادی و گروهی صنایع‌دستی در مازندران اشاره کرد و گفت: اکثر رشته‌های متنوع صنایع‌دستی و محصولات مختلف با کیفیت در مازندران به صورت مشاغل خانگی تولید می‌شود.
این مقام مسوول آموزش در حوزه صنایع دستی را بسیار مهم دانست و اظهار کرد: برگزاری دوره‌های مختلف آموزش صنایع دستی در بخش های مختلف تنوع و خلاقیت، طراحی و تولید محصولات در رشته‌های مختلف هنری در معاونت صنایع‌دستی استان در دستور کار قرار دارد.
طلای خاک‌خورده‌ی مازندران
مازندران، با برخورداری از ۳۶۵ کارگاه فعال صنایع دستی و صدها هنرمند در رشته‌هایی چون حصیربافی، لاک‌تراشی، سفال‌گری، منبت، معرق، چادرشب‌بافی و دستبافته‌های سنتی، گنجینه‌ای زنده از هنرهای بومی و سنتی را در دل خود جای داده است. این استان، نه تنها خاستگاه برخی از رشته‌های منحصربه‌فرد هنری است، بلکه به سبب پیوند عمیق مردم با سنت‌ها، ظرفیت بالایی در تولید صنایع دستی اصیل دارد.با این حال، این ظرفیت عظیم همچنان در پشت ویترین فروشگاه‌های سنتی، نمایشگاه‌های موقت و غرفه‌های روستایی محصور مانده است و تنها درصد اندکی از آن، راهی بازارهای بین‌المللی می‌شود.
صادرات ۸۰ هزار دلاری صنایع دستی مازندران، با در نظر گرفتن وسعت بازار جهانی صنایع دستی که طبق گزارش یونسکو ارزشی بالغ بر ۵۰ میلیارد دلار دارد، تنها ۰.۰۰۱۶ درصد از این بازار را شامل می‌شود. این عدد، برای استانی که ده‌ها رشته منحصربه‌فرد و نیروی انسانی هنرمند دارد، بیش از آنکه قابل افتخار باشد، هشداری جدی است.
مشکل کجاست؟ چرا با وجود افزایش تولید و حتی رشد فروش داخلی (۲۱۳ میلیون ریال در چند ماه)، سهم مازندران از کیک صادراتی صنایع دستی ناچیز است؟ پاسخ را باید در نبود برندسازی، تجاری‌سازی و حمایت جدی دولت از هنرمندان واقعی جست‌وجو کرد.
یکی از مهم‌ترین مشکلات صادرات صنایع دستی مازندران، نبود برند معتبر و هویت تجاری مشخص برای این محصولات است. در جهان امروز، تنها «داشتن محصول با کیفیت» کافی نیست. آنچه محصولی را به سبد خرید مشتریان خارجی می‌رساند، هویتی ماندگار، بسته‌بندی استاندارد، گواهی اصالت، نشان تجاری و روایت فرهنگی پشت آن است. این‌ها همه در قالب «برندسازی» تعریف می‌شوند؛ حلقه‌ای که متأسفانه در بیشتر محصولات صنایع دستی استان مفقود است.
در غیاب برند، کشورهای رقیب مانند هند، چین و پاکستان با کپی‌برداری از سبک و طرح‌های ایرانی، بازار را در دست گرفته‌اند. آنها حتی برخی از محصولات را با نام «ایران» عرضه می‌کنند، چراکه ایران هیچ نشان تجاری ثبت‌شده‌ای در آن رشته ندارد. این ضربه‌ای سهمگین به اقتصاد فرهنگی کشور و به‌ویژه هنرمندان مازندرانی است.
ورود صنایع دستی ارزان‌قیمت خارجی، اغلب از مبادی غیررسمی، چالش دیگر این حوزه است. بسیاری از فروشگاه‌های گردشگری در مازندران، به‌جای عرضه آثار هنرمندان بومی، اجناس مشابه ساخت چین و هند را با قیمت‌های کمتر می‌فروشند. این اجناس، نه‌تنها بازار داخلی را تخریب می‌کنند، بلکه باعث از بین رفتن انگیزه تولیدکنندگان اصیل می‌شوند.
نبود نظارت کافی بر واردات قاچاق صنایع دستی، نشان از اولویت‌نداشتن واقعی این حوزه در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی دارد. در حالی که دولت بر «افزایش صادرات» تأکید دارد، اما تولیدکننده داخلی با رقبای غیرقانونی، بی‌نام و بی‌هویت روبه‌روست.
آموزش هست، اما حلقه تجاری‌سازی غایب است
مدیرکل میراث فرهنگی به درستی از اهمیت آموزش در تنوع‌بخشی، طراحی و به‌روزرسانی محصولات صنایع دستی سخن گفت. آموزش یکی از ارکان توسعه این صنعت است، اما بدون اتصال این آموزش به بازار واقعی، به تنهایی راهگشا نیست. آنچه امروز در مازندران غایب است، وجود یک زنجیره کامل از تولید تا صادرات است.
تولیدکننده باید بداند محصولش برای کدام بازار هدف طراحی می‌شود، با چه بسته‌بندی، چه قیمت‌گذاری، و در چه کانال‌های فروش بین‌المللی عرضه خواهد شد. این زنجیره، نه با آموزش سنتی، بلکه با پیوند دانشگاه، اتاق بازرگانی، میراث فرهنگی و شرکت‌های دانش‌بنیان ممکن خواهد شد.
نمایشگاه‌های بین‌المللی صنایع دستی، فرصتی بزرگ برای دیده‌شدن برندهای ایرانی در جهان هستند. اما حضور صنایع دستی مازندران در این رویدادها، بسیار کمرنگ، محدود و اغلب غیراستاندارد است. در بسیاری از موارد، هنرمندان ما به دلیل نداشتن مجوز صادرات، عدم شناخت زبان تجارت بین‌الملل، یا فقدان سرمایه اولیه، قادر به حضور در بازارهای هدف نیستند.
در حالی که بسیاری از کشورها با ایجاد نهادهای حمایت‌گر صادراتی، هنرمندان خود را تا درِ بازار بین‌المللی همراهی می‌کنند، در مازندران این مسیر هنوز آغاز نشده است.
هنر مازندرانی» به تماشا نیاز ندارد، به تجارت نیاز دارد
صنایع دستی مازندران، میراثی زنده و گرانبهاست. اما اگر این هنر، تنها در ویترین موزه‌ها یا نمایشگاه‌های گذرا باقی بماند، به مرور از چرخه اقتصادی حذف خواهد شد. آنچه امروز برای بقای این هنر ضروری است، عبور از نگاه صرفاً فرهنگی و ورود به عرصه تجاری‌سازی، برندینگ و بازارسازی جهانی است.
دولت اگر به دنبال افزایش صادرات است، باید بیش از شعار، زیرساخت تجاری برای هنرمندان فراهم کند. برندسازی، نظارت بر بازار، حمایت از حضور بین‌المللی، حذف رقبای قاچاق و ایجاد زنجیره تجاری‌سازی، باید در اولویت قرار گیرد.
وگرنه عدد ۸۰ هزار دلار صادرات، تنها عددی خواهد بود برای درج در خبرهای روابط عمومی؛ نه نشانی از تحول اقتصادی در زندگی هنرمندان مازندرانی.
- نویسنده : سمانه اسلامی
