پژوهش علمی دانشگاه نوشیروانی پرده از بحران پنهان برداشت
بحرانی که به دلیل ویژگی‌های خاص جغرافیایی، تراکم جمعیت، توسعه بی‌برنامه شهرها و حساسیت‌های محیط‌زیستی این خطه، عمق و ابعاد تازه‌ای یافته است. تازه‌ترین پژوهش علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل، با بهره‌گیری از روش‌های پیشرفته مکان‌یابی و تحلیل داده‌های مکانی، نشان می‌دهد که تنها ۲۸۱ کیلومتر مربع معادل ۲ درصد مساحت مازندران برای دفن بهداشتی زباله مناسب است.
این تحقیق توسط سه تن از استادان برجسته گروه مهندسی محیط‌زیست دانشگاه نوشیروانی – دکتر یاسمن امیرسلیمانی، دکتر عزیز عابسی و دکتر یاسر ابراهیمان – انجام شده است. آن‌ها با ترکیب سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل تصمیم‌گیری سلسله مراتبی (AHP)، نقشه‌ای دقیق از ظرفیت دفن زباله در استان تهیه کرده‌اند؛ نقشه‌ای که محدودیت‌های متعدد جغرافیایی، هیدرولوژیکی، زمین‌شناسی و انسانی را در نظر می‌گیرد.
بر اساس نتایج این پژوهش:
۶۸ درصد مساحت استان به‌طور کامل برای دفن زباله ممنوع است.
تنها ۳۲ درصد مساحت استان از نظر اولیه قابل بررسی است، اما پس از اعمال معیارهای سخت‌گیرانه زیست‌محیطی، این رقم به ۲ درصد می‌رسد.بخش اعظم زمین‌های مناسب در طبقه «کمتر مطلوب» قرار دارد و محدوده‌های «کاملاً مطلوب» به‌شدت محدود است.
مازندران، به‌رغم گستره ۲۳ هزار و ۷۵۶ کیلومتر مربعی، به دلیل پوشش جنگلی، کوهستانی و مناطق حفاظت‌شده، محدودیت‌های بسیار زیادی برای دفن بهداشتی زباله دارد. عوامل کلیدی که زمین‌های مناسب را کاهش داده‌اند عبارتند از:
شیب زمین: بسیاری از مناطق کوهستانی استان به دلیل شیب تند، خطر رانش و نفوذ شیرابه به آب‌های زیرزمینی، فاقد شرایط دفن هستند.فاصله از منابع آبی: نزدیکی به رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریا، بخش بزرگی از اراضی را از چرخه انتخاب خارج می‌کند.مناطق حفاظت‌شده و جنگل‌ها: نزدیک به ۴۰ درصد استان جزو عرصه‌های طبیعی حساس و تحت حفاظت است.تراکم جمعیت و فاصله از مناطق مسکونی: رشد شتابان شهرها و روستاها باعث شده که شعاع ایمن دفن، در بسیاری از مناطق رعایت نشود.
بهای توسعه شهری بی‌برنامه
در سه دهه اخیر، توسعه شهرها و روستاهای مازندران بدون ملاحظه الزامات محیط‌زیستی و مدیریت پسماند، سبب شد که سایت‌های دفن در دل جنگل‌ها، کنار شالیزارها یا در مجاورت رودخانه‌ها شکل بگیرند. این مکان‌ها نه‌تنها استانداردهای دفن بهداشتی را ندارند، بلکه خود به منبع تولید آلودگی خاک و آب و تهدید سلامت عمومی بدل شده‌اند.
اکنون مساحت عرصه‌های دپوی زباله استان به حدود ۲۰۰ هکتار رسیده است. این مناطق، که اغلب فاقد لایه‌های ایزوله و سیستم جمع‌آوری شیرابه هستند، به کانون‌های خطرناک آلودگی شیمیایی و بیولوژیک بدل شده‌اند.
یکی از نگرانی‌های جدی، نفوذ شیرابه‌های آلوده به سفره‌های آب زیرزمینی است. با توجه به اینکه بخش قابل‌توجهی از مردم استان از آب چاه‌های محلی استفاده می‌کنند، خطر انتقال آلاینده‌ها به منابع شرب، واقعی و قریب‌الوقوع است. همچنین محصولات کشاورزی تولیدشده در مجاورت محل‌های دفن، ممکن است به آلودگی‌های میکروبی و فلزات سنگین آلوده شوند.
برای بسیاری از گردشگران غیر‌بومی، نخستین مواجهه با بحران زباله در مازندران، نه از طریق گزارش‌های رسمی، بلکه با بوی تعفن تند در مسیرهای جنگلی و ساحلی است. بسیاری از جاده‌های منتهی به مناطق گردشگری، از کنار محل‌های دپوی زباله می‌گذرد و تصویر ناخوشایندی در ذهن مسافران به جا می‌گذارد؛ مسئله‌ای که به‌طور مستقیم بر اقتصاد گردشگری استان اثر منفی دارد.
سیاست‌های نیمه‌تمام و راه‌حل‌های ناکام
با وجود طرح‌های متعددی که طی دو دهه گذشته برای ساماندهی پسماند مازندران ارائه شد – از احداث نیروگاه زباله‌سوز نوشهر گرفته تا کارخانه کمپوست تنکابن – بسیاری از این پروژه‌ها یا به بهره‌برداری کامل نرسیدند یا با مشکلات فنی و مالی تعطیل شدند. تنها نمونه موفق نسبی، ممنوعیت ورود زباله به سایت جنگلی انجیل‌سی بابل است که با حکم قضایی و پیگیری فعالان محیط‌زیست اجرایی شد.
یکی از مشکلات اصلی، شهرستانی عمل کردن در مدیریت پسماند است. هر شهرستان با بودجه محدود خود، پروژه‌ای مستقل را آغاز می‌کند و نتیجه، پراکندگی منابع و نیمه‌تمام ماندن طرح‌هاست. کارشناسان معتقدند که راه‌حل واقعی، ایجاد مدیریت یکپارچه استانی با تأمین مالی پایدار و برنامه‌ریزی درازمدت است.
بر اساس جمع‌بندی پژوهش دانشگاه نوشیروانی و توصیه‌های کارشناسان، راهکارهای زیر می‌تواند به مهار بحران کمک کند:
تمرکز بر کاهش تولید زباله از طریق آموزش، فرهنگ‌سازی و مشوق‌های اقتصادی.سرمایه‌گذاری در بازیافت و کمپوست به‌عنوان مرحله پیش از دفن.استفاده از فناوری‌های نوین انرژی از زباله برای کاهش حجم پسماند نهایی.تعیین پهنه‌های استانی دفن بر اساس مطالعه جامع و نه مرزهای شهرستانی.. نظارت سخت‌گیرانه زیست‌محیطی بر بهره‌برداری از سایت‌های دفن موجود.
پژوهش تازه دانشگاه صنعتی نوشیروانی، تصویری علمی و بی‌پرده از تنگنای شدید دفن زباله در مازندران ارائه می‌دهد. تنها ۲ درصد مساحت استان شرایط بهینه دارد و این یعنی ادامه روند فعلی، مازندران را به سمت بحرانی غیرقابل‌مهار پیش می‌برد.
مدیریت علمی، تصمیم‌گیری شفاف و همکاری همه‌جانبه دستگاه‌های اجرایی، شوراهای شهر و روستا و مردم، تنها راه نجات طبیعت شکننده شمال کشور از زخم عمیق زباله است.
- نویسنده : سمانه اسلامی
