فرصتی اقتصادی برای کشاورزان و همزمان تهدیدی جدی برای منابع طبیعی و پایداری زیست‌محیطی. با وجود هشدارهای کارشناسان، استقبال از کشت دوم در حال افزایش است. اما آیا این روند پایدار است؟ آیا سود کوتاه‌مدت می‌تواند جایگزین امنیت بلندمدت منابع آبی و خاکی شود؟
کشت دوم برنج در مازندران به دو روش «نشای مجدد» و «دونوج» یا «رتون» انجام می‌شود. در روش اول، زمین شخم زده شده و نشاکاری مجدد صورت می‌گیرد که نیاز آبی بالایی دارد. در روش دوم، ساقه‌های باقی‌مانده از کشت اول دوباره جوانه زده و پرورش داده می‌شوند که مصرف آب کمتری دارد.
در سال گذشته، بیش از ۱۰۰ هزار هکتار از زمین‌های شالیزاری استان زیر کشت دوم رفت و حدود ۳۰۰ هزار تن برنج سفید تولید شد. امسال نیز با وجود هشدارهای متعدد، روند مشابهی در حال تکرار است.
بررسی‌های میدانی از بازار عمده‌فروشی برنج در شالیکوبی‌های مازندران نشان میدهد که قیمت هر کیلو برنج کیفی طارم محلی و هاشمی به ۱۹۰ تا ۲۰۰ هزار تومان رسیده است؛ رقمی که نسبت به سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. برنج کشت دوم نیز به دلیل کیفیت بالاتر و عطر بیشتر، حدود ۲۰ درصد گران‌تر از برنج کشت اول در بازار عرضه می‌شود.
کشاورزان معتقدند که اگر بتوانند حتی نصف محصول کشت اول را در کشت دوم برداشت کنند، با توجه به قیمت مناسب، این کار کاملاً به‌صرفه خواهد بود. همین انگیزه اقتصادی باعث شده تا بسیاری از شالیکاران، هشدارهای کارشناسی را نادیده بگیرند.
مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور برای سه‌ماهه منتهی به آبان‌ماه ۱۴۰۴، بارندگی ۲۷۶ میلی‌متری را برای استان مازندران پیش‌بینی کرده است. بیشترین میزان بارندگی در آبان‌ماه برای نوشهر با ۲۲۷ میلی‌متر و کمترین برای بلده با ۳۳ میلی‌متر اعلام شده است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که تأخیر در نشاکاری کشت دوم، زمان برداشت را به روزهای سرد و بارانی مهر و آبان می‌کشاند. این موضوع می‌تواند باعث نابودی خوشه‌دهی و کاهش شدید محصول شود. خط قرمز زمانی برای نشاکاری کشت دوم، حداکثر تا بیستم مردادماه تعیین شده است.
شرکت آب منطقه‌ای مازندران بارها نسبت به افت محسوس سطح آب‌های زیرزمینی هشدار داده و ممنوعیت کشت دوم را اعلام کرده است. با این حال، بسیاری از کشاورزان با روشن کردن چاه‌های نیمه‌عمیق و استفاده از آب‌های پایین‌دست، اقدام به آب‌تخت کردن زمین‌ها کرده‌اند.
دکتر ناصر رضایی، کارشناس منابع طبیعی، در گفت‌وگویی با خبرنگار ما می‌گوید: استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای کشت دوم، خطر فرونشست زمین و نابودی سفره‌های آبی را افزایش میدهد. این روند در بلندمدت می‌تواند امنیت آبی استان را به خطر بیندازد.»
کشت دوم برنج، به‌ویژه در روش نشای مجدد، باعث تخریب مواد آلی خاک، نابودی میکروب‌های مفید و افزایش مصرف سموم شیمیایی می‌شود. طغیان کرم‌های ساقه‌خوار پس از کشت اول، نیاز به مصرف بیشتر سموم دارد که نه‌تنها هزینه‌بر است، بلکه سلامت خاک و آب را تهدید می‌کند.
کشت دوم در شرایط فعلی، نه‌تنها به خاک آسیب می‌زند، بلکه چرخه طبیعی اکوسیستم را مختل می‌کند. استفاده بیش از حد از سموم، باعث ورود مواد شیمیایی به منابع آبی و تهدید سلامت عمومی می‌شود.»
صاحب‌نظران حوزه محیط زیست پیشنهاد می‌دهند که به جای کشت دوم برنج، کشاورزان به کشت پاییزه روی بیاورند. انواع سبزیجات و صیفی‌جات نه‌تنها نیاز آبی کمتری دارند، بلکه درآمد مناسبی نیز برای کشاورزان ایجاد می‌کنند.
کشت پاییزه می‌تواند جایگزین مناسبی برای کشت دوم باشد. این نوع کشت، هم با اقلیم پاییز سازگارتر است و هم فشار کمتری بر منابع طبیعی وارد می‌کند.»
با وجود هشدارهای متعدد، چرا کشاورزان همچنان به کشت دوم علاقه‌مندند؟ پاسخ این پرسش را باید در ترکیب عوامل اقتصادی، فرهنگی و روانی جست‌وجو کرد.
دکتر نسترن فلاح، روان‌شناس اجتماعی، در تحلیل رفتار کشاورزان می‌گوید: در شرایط اقتصادی فعلی، کشاورزان به دنبال راهی برای افزایش درآمد هستند. وقتی قیمت برنج بالا می‌رود، انگیزه برای تولید بیشتر نیز افزایش می‌یابد. این رفتار، طبیعی است اما باید با آموزش و حمایت‌های دولتی مدیریت شود.»
برای مدیریت بحران کشت دوم، دولت باید نقش فعالی ایفا کند. از یک‌سو، باید با ارائه مشوق‌های مالی، کشاورزان را به سمت کشت‌های جایگزین هدایت کند و از سوی دیگر، با نظارت دقیق، مانع بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی شود.
وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و شرکت‌های آب منطقه‌ای باید با همکاری مشترک، برنامه‌ای جامع برای مدیریت کشت دوم تدوین کنند. این برنامه باید شامل آموزش، حمایت مالی، نظارت و فرهنگ‌سازی باشد.
طبق آمار رسمی جهاد کشاورزی مازندران، تا کنون حدود ۱۰۰ هزار هکتار از ۲۲۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری استان برداشت شده‌اند. عمده زمین‌هایی که زیر کشت دوم رفته‌اند، در حوضه آبریز هراز واقع در شهرستان‌های آمل، بابل، فریدونکنار، بابلسر و محمودآباد قرار دارند.
مازندران با تولید بیش از یک میلیون تن برنج، ۴۲ درصد نیاز کشور را تأمین می‌کند. این استان با تنها ۲.۵ درصد زمین کشاورزی کشور، ۷ درصد تولیدات کشاورزی و ۱۱ درصد ارزش اقتصادی محصولات کشاورزی کشور را در اختیار دارد.
کشت دوم برنج در مازندران، یک دوگانگی آشکار است؛ از یک‌سو، سود اقتصادی و افزایش درآمد برای کشاورزان و از سوی دیگر، تهدید منابع طبیعی، آسیب به خاک، خطر فرونشست زمین و افزایش مصرف سموم.
برای حل این بحران، نیازمند رویکردی جامع هستیم؛ رویکردی که هم منافع کشاورزان را در نظر بگیرد و هم پایداری منابع طبیعی را تضمین کند. آموزش، حمایت مالی، فرهنگ‌سازی و اصلاح سیاست‌های کشاورزی، چهار ستون اصلی این رویکرد هستند.
اگر امروز به هشدارها توجه نکنیم، فردا ممکن است با زمین‌هایی خشک، سفره‌های آبی خالی و خاکی فرسوده مواجه شویم. کشت دوم، اگر با اصول علمی و مدیریتی همراه نباشد، می‌تواند به کشتن آینده کشاورزی مازندران منجر شود.
- نویسنده : سمانه اسلامی
