بر اساس گزارش رسمی مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی کشور، متوسط بارش استان در این ماه تنها ۱۷.۴ میلی‌متر بوده که در مقایسه با تیرماه پارسال (۶۸ میلی‌متر) حدود ۷۴ درصد کاهش یافته است. این عدد نه فقط یک آمار خشک و بی‌روح که یک هشدار زیستی و معیشتی است برای استانی که نانش را از خاک و آب می‌گیرد.
مازندران با بیش از ۵۰۰ هزار بهره‌بردار کشاورزی، ستون فقرات امنیت غذایی کشور است. در چنین شرایطی، افت بارندگی آن هم در فصل گرم و پرنیاز به آب، می‌تواند زنجیره‌ای از بحران‌ها را رقم بزند؛ از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی گرفته تا افت تولید برنج، مرکبات، سبزی، علوفه دام و در نهایت، فشار بر سفره‌ی مردم.
خشکسالی در سایه تغییر اقلیم
کاهش شدید بارندگی در تیرماه امسال تنها یک پدیده تصادفی نیست. زنجیره داده‌های چندساله نشان می‌دهد که الگوی بارش در شمال کشور به‌ویژه در مازندران دستخوش تغییرات محسوس شده است. نه‌تنها میزان بارش سالانه کاهش یافته، بلکه توزیع مکانی و زمانی آن نیز نامنظم شده است؛ بارش‌های مقطعی، سیل‌آسا و بی‌فایده جایگزین باران‌های آهسته، پیوسته و موثر شده‌اند.
این تغییر الگو، مصداقی روشن از پیامدهای تغییر اقلیم جهانی در مقیاس محلی است. مازندران که زمانی به داشتن اقلیم مرطوب و سبز مشهور بود، اکنون با چالش خشکسالی، بی‌برنامگی در مصرف آب، و تنش‌های زیست‌محیطی مواجه است.
زمین‌هایی که ترک برداشتند، مردمی که نگرانند
کاهش بارندگی آن‌هم در فصلی که کشاورزان انتظار داشتند زمین‌هایشان سیراب شود، تأثیرات عمیقی بر روند تولیدات کشاورزی خواهد داشت. در شالیزارهای مرکزی استان، بسیاری از کشاورزان ناچار شدند با پمپاژ آب از چاه‌ها و رودخانه‌ها محصول خود را سرپا نگه دارند، اما با افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن برخی نهرهای فصلی، این راهکار نیز رو به ته کشیدن است.
مراد عزیزی، کشاورز اهل روستای لاریم جویبار می‌گوید: «هیچ‌وقت یادم نمیاد تیرماه این‌قدر زمین تشنه مونده باشه. شالیزارها زرد شده بودن. از چاه آب کشیدیم اما اونم داره خشک میشه. دیگه امیدی به مرداد نداریم.»
این روایت فقط مربوط به یک روستا نیست. در سراسر جلگه مرکزی مازندران، از بهشهر تا نوشهر، کشاورزان و دامداران درگیر تأمین آب برای مزرعه، باغ، یا دام‌هایشان هستند.
افزایش برداشت از منابع زیرزمینی در اثر کمبود بارندگی منجر به افت شدید سطح آب در دشت‌های مازندران شده است. به گفته کارشناسان شرکت آب منطقه‌ای، در برخی نقاط استان افت سطح آب‌های زیرزمینی به بیش از ۱.۵ متر رسیده است.
این روند نه‌تنها تهدیدی برای پایداری کشاورزی، بلکه عاملی مهم در شکل‌گیری پدیده‌های زمین‌شناختی خطرناکی همچون فروچاله‌ها و فرونشست زمین است که پیش‌تر در استان‌هایی نظیر همدان و اصفهان مشاهده شده‌اند.
مازندران، فقط تأمین‌کننده نیازهای غذایی مردم خودش نیست. سهم این استان در تولید ملی برنج، مرکبات، گوشت سفید، دام، تخم مرغ، گل و گیاه، سبزیجات و… بسیار قابل‌توجه است. کاهش بارش و تشدید خشکسالی، افت عملکرد مزارع را به دنبال دارد و این افت، افزایش قیمت محصولات و در نهایت فشار اقتصادی بر مصرف‌کننده را در پی دارد.
دکتر علی‌اکبر خلیلی، کارشناس کشاورزی و منابع آب، در گفت‌وگو با «ملکان» هشدار می‌دهد: «ادامه این وضعیت، حتی می‌تواند منجر به کوچ کشاورزان از زمین‌ها، از دست رفتن بهره‌وری، و کاهش تاب‌آوری بخش کشاورزی شود. وقتی کشاورز ببیند نمی‌تواند با باران و منابع پایدار کار کند، ترجیح می‌دهد زمین را رها کند.»
در چنین شرایطی، چند اقدام فوری و بلندمدت ضرورت دارد:
۱. مدیریت منابع آب با اولویت‌بندی کشاورزی پایدار: بازنگری در نحوه مصرف منابع آبی، استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری، احیای قنوات و نهرهای سنتی و بازچرخانی آب در حوزه کشاورزی باید در اولویت قرار گیرد.
۲. تدوین نقشه جامع سازگاری با اقلیم جدید: نهادهای علمی و پژوهشی باید با همکاری دولت و بخش خصوصی، الگوهای کشت جایگزین، مدیریت خاک، مقاوم‌سازی گیاهان و پیش‌بینی دوره‌های خشکسالی را به کشاورزان ارائه کنند.
۳. افزایش تاب‌آوری معیشتی کشاورزان: ارائه بسته‌های حمایتی، تسهیلات جبرانی، بیمه کشاورزی و آموزش‌های اقلیمی به بهره‌برداران امری ضروری‌ست. نگذاریم یک سال خشکسالی، کمر هزاران خانوار را بشکند.
۴. نقش مردم و رسانه‌ها در آگاهی‌بخشی: همان‌گونه که مقابله با کرونا نیازمند همراهی مردم بود، مقابله با خشکسالی نیز نیازمند تغییر الگوی مصرف، صرفه‌جویی و مشارکت اجتماعی است. رسانه‌ها در این مسیر نقشی حیاتی دارند.
یکی از انتقادهای جدی که کارشناسان در سال‌های اخیر مطرح کرده‌اند، ساخت بی‌رویه سدها و پروژه‌های انتقال آب بدون توجه به اقلیم مقصد بوده است. در مازندران نیز برخی پروژه‌ها، تعادل طبیعی رودخانه‌ها و سفره‌های زیرزمینی را بر هم زده‌اند. اکنون باید با رویکردی علمی، آینده‌نگر و زیست‌محور به مدیریت حوضه‌های آبخیز پرداخت.
صدای پای خشکسالی را بشنویم
اگر چه کاهش بارش تیرماه شاید به ظاهر تنها یک عدد باشد، اما این عدد می‌تواند مقدمه یک بحران چندوجهی در بخش کشاورزی، منابع آب، زیست‌بوم، و حتی اقتصاد مازندران باشد. اکنون وقت آن است که با صدای بلند بگوییم: ما در آستانه یک بحران هستیم. هنوز فرصت برای پیشگیری هست، اگر مسئولان، کارشناسان، رسانه‌ها و مردم هم‌صدا و هم‌جهت شوند.
خشکسالی، اگرچه پدیده‌ای طبیعی‌ست، اما مدیریت ناصحیح می‌تواند آن را به بحرانی انسانی بدل کند. و این‌جا، در استان همیشه‌سبز مازندران، دیگر نمی‌توان سبزی را بدیهی انگاشت.
- نویسنده : سمانه اسلامی
