به گزارش ملکان: سرویس اجتماعی – اقتصادی؛ سمانه اسلامی
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران گفت: حجم آب‌های زیرزمینی مازندران در پایان تیر امسال نسبت به مدت مشابه دوره درازمدت (سه دهه پیش) ۱۶۶ میلیون متر مکعب کاهش یافت.
به گزارش شرکت آب منطقه‌ای مازندران، فرهاد خلردی با بیان اینکه برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی طی سه دهه اخیر به شکل چشمگیری افزایش یافته است، اظهار کرد: بررسی داده‌های ثبت شده از تراز آب‌های زیرزمینی مازندران نشان می‌دهد که پایان تیر امسال نسبت به زمان مشابه دوره درازمدت سطح این منابع آبی ۹۴ سانتیمتر کمتر شده است. وی افزود: البته تراز آب‌های زیرزمینی مازندران به دلیل بارش‌های مناسب خرداد و تیر نسبت به پایان تیر پارسال ۱۰ سانتیمتر بیشتر شده است، اما در مجموع شرایط نسبت به دوره درازمدت نگران‌کننده است و با توجه به گسترش کشت دوم برنج فشار بر منابع زیرزمینی زیاد است.
سال‌ها پیش کسی تصور این را نمی‌کرد که مازندران دچار تنش آبی شود. مازندرانی که همواره از آن به‌عنوان یکی از مناطق پرآب فلات ایران یاد می‌شود، چندین سال است که گرفتار تنش‌های آبی شده است. بارندگی‌های مناسب و وجود منابع آبی پرتعداد و همسایگی با بزرگترین دریاچه جهان تصور اینکه چنین سرزمینی در فلات خشک و کم‌آب ایران به خشکسالی و کم‌آبی دچار شود را تقریبا محال می‌کرد. اما بحران آب در مازندران هم تجربه شد و خشکسالی زودتر از آن‌چه که کارشناسان فکرش را می‌کردند گریبان این استان و ساکنانش را گرفت.
حالا همین وضعیت را می‌شود برای پدیده خطرناک و غیرقابل جبران «فرونشست زمین» در مازندران مطرح کرد. کارشناسان حوزه آب و خاک فرونشست را آخرین مرحله از مرگ زمین و وخیم‌ترین مرحله بیابان‌زایی توصیف می‌کنند. پدیده‌ای که پیامد برداشت بی‌ضابطه و زیاد آب از منابع زیرزمینی است. یعنی همان اقدامی که سال‌هاست در مازندران به شکل گسترده و بدون توجه به هشدارها انجام می‌شود.
شرق مازندران در معرض شدیدترین خشکسالی
کارشناسان و مسئولان مرتبط می‌گویند نشانه‌های فرونشست در مازندران مشاهده شده است. کجای مازندران؟ بیشتر در شرق استان. یعنی همان محدوده‌ای که سال‌هاست با تنش آبی مواجه است. منطقه‌ای که فشار بر آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی زیاد است؛ نکا، بهشهر و گلوگاه.
طبق اعلام شرکت آب منطقه ای مازندران نیز بیشترین ناحیه خشکسالی از سمت شرق به غرب استان است،
بر اساس آمار رسمی جهاد کشاورزی، سهم شرق مازندران از ۲۱۵ هزار هکتار اراضی شالیزاری استان، حدود ۵۰ هزار هکتار شالیزاری است که نیمی از آن یعنی ۲۴ هزار هکتار متعلق به شهرستان های ساری و میاندرود است که آب شالیزاری این اراضی به صورت مستقیم از ذخیره آب سد رجایی تامین می شود، ۱۲هزار و ۵۰۰ هکتار از زمین های شالیکاری شرق استان در شهرستان بهشهر واقع است، ۱۰ هزار هکتار را کشاورزان نکایی در اختیار دارند و سهم شالیکاران گلوگاهی هم ۲هزار و ۵۰۰ هکتار است.
طبق آمار شرکت آب منطقه ای مازندران در حال حاضر تنها ۴۰ میلیون متر مکعب آب پشت سد شهید رجایی ساری ذخیره سازی وجود دارد که با این میزان تنها قادر است آب شرب شهرستان ساری تأمین شود، یعنی در عمل امکان رهاسازی آب برای اراضی کشاورزی وجود ندارد.
مشاهده نشانه‌های فرونشست
این موضوع را مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران نیز در گفت‌وگو با ایرنا تایید می‌کند: «برخی مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که فعلا در شرق استان وضعیت به گونه‌ای است که نشانه‌های فرونشست را داریم. اما در دشت هراز و بابل هنوز نشانه‌ها را ندیدیم. با این حال فعلا جلگه فعالی که آب از آن برداشت می‌شود و جایگزین نمی‌شود از دشت هراز به سمت شرق استان است. یعنی دشت هراز نیز ممکن است در صورت کم‌توجهی به هشدارها در معرض خطر قرار بگیرد. »
عطاالله کاویان فرونشست را پدیده‌ای ناشی از برداشت زیاد آب‌های زیرزمینی و خالی شدن حفره‌های بین سازندها و رسوبات یا خاک بیان می‌کند: «وقتی آب زیادی از منابع زیرزمینی برداشت کنیم و فضایی که آب در آن وجود داشت خالی شود، لایه‌های خاک رفته‌رفته روی هم می‌نشیند. هر جایی که برداشت آب زیرزمینی از مقدار شارژ منابع آبی بیشتر باشد سطح سفره زیرزمینی پایین می‌رود. سفره هم که پایین برود خطر فرونشست تقویت می‌شود. »
مدیرکل مدیریت بحران مازندران: گزارش وضعیت فرونشست زمین در مازندران شامل یک پهنه فرونشستی در نواحی شرق استان و در برخی نواحی شهری و اطراف شهرستان‌های شرقی مازندران اعلام شده است.
او تاکید دارد که استمرار روند موجود برداشت آب از منابع زیرزمینی در مازندران تهدیدی جدی برای مازندران است: «اگر در مناطق ممنوعه از برداشت آب‌های زیرزمینی جلوگیری نشود و برنامه‌ای برای تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در اولویت ما نباشد به سرعت به سمت فرونشست پیش می‌رویم. »
مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران به یک پیامد دیگر این وضعیت نیز اشاره می‌کند: «با این روند جبهه آب شور نیز در سفره‌های زیرزمینی پیشروی می‌کند. یعنی کیفیت آب هم پایین می‌آید و چرخه آسیب تشدید می‌شود.
به گفته کاویان کمک به بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی در شرق استان می‌تواند حتی تهدیدهایی که گریبان میانکاله را گرفته نیز کاهش دهد. اما این چشم‌انداز مثبتی که کاویان در پایان اظهاراتش مطرح کرده فعلا و با وضعیتی که در استان وجود دارد قابل دستیابی نیست.
سهم بالای کشاورزی از مصرف آب‌های زیرزمینی
در بخش آب آشامیدنی هم طبق آمارها حدود ۸۵ درصد آب مورد نیاز و مصرفی ساکنان استان از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. طبق آمارهای موجود دست‌کم ۷۲۰ حلقه چاه عمیق در استان برای تأمین آب مصرفی ساکنان این استان در حال بهره‌برداری است.
اما بیشترین میزان مصرف مربوط به بخش کشاورزی است. مسئولان مرتبط می‌گویند از کل آبی که از سفره‌های زیرزمینی مازندران برداشت می‌شود ۹۰ درصد برای بخش کشاورزی، هشت درصد برای تأمین آب آشامیدنی و ۲ درصد هم برای فعالیت‌های صنعتی مصرف می‌شود.
خشکسالی و کاهش آورد رودخانه‌ها برای تأمین آب کشاورزی از یک سو و افزایش سفرها و مهاجرت به مازندران سبب شده چه در بخش کشاورزی و چه در بخش آشامیدنی فشار بر منابع آبی زیرزمینی بیشتر شود. بنا به آمارهای شرکت آب منطقه‌ای مازندران در این استان حدود ۱۱۰ هزار چاه کشاورزی وجود دارد. البته به این تعداد باید چاه‌های غیرمجاز را هم اضافه کرد.
استعداد تبدیل مخاطره به بحران
آن‌چه که آمارها و مسئولان و کارشناسان بیان می‌کنند نشان می‌دهد که وقوع پدیده فرونشست چندان هم از مازندران دور نیست و اتفاقا همان‌طور که گفته شد پای فرونشست به مازندران باز شده است.
این موضوع را مدیرکل مدیریت بحران مازندران نیز تایید می‌کند: «با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر مازندران طی چند سال اخیر که کاهش نزولات جوی و منابع آب‌های سطحی را در پی داشته، به دلیل فشارها بر منابع تجدیدناپذیر آب‌های زیرزمینی، به صورت تدریجی و در میان‌مدت استعداد تبدیل مخاطره فرونشست به بحران در مازندران وجود دارد.»
حسینعلی محمدی شیرکلایی هم از مشاهده نشانه‌های فرونشست در مازندران خبر می‌دهد: «گزارش وضعیت فرونشست زمین در مازندران شامل یک پهنه فرونشستی در نواحی شرق استان و در برخی نواحی شهری و اطراف شهرستان‌های شرقی مازندران اعلام شده است. »
استخراج بیش از حد مجاز از مواد معدنی و زیرزمینی و سفره‌های زیرزمینی، جمع‌آوری آب رودخانه‌ها یا خشک‌شدن دریاچه‌ها بر اثر مصرف بی‌رویه انسانی، فعالیت‌های نامتعارف انسانی مانند ساختمان‌سازی، زراعت بی‌رویه، توسعه راه‌آهن، برش درختان و فشار توسعه شهری بر بستر زمین، عملیات زمین‌ساخت ناشی از فرآیندهای طبیعی مانند زلزله و افزایش دما و اثرات تغییرات آب وهوایی بر مخزن‌های زیرزمینی آب دلایلی هستند که مدیرکل مدیریت بحران مازندران به عنوان عوامل شکل‌گیری فرونشست در این استان مطرح می‌کند.
محمدی شیرکلایی تاکید می‌کند که تغییر الگوی مصرف آب به سمت روش‌های بهینه می‌تواند به حفظ آب زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین کمک کند.
بهبود کارآیی سیستم‌های آبیاری، استفاده از روش‌های صرفه‌جویی در استفاده از آب و ایجاد آب‌های جایگزین مانند بازیافت آب برخی از راهکارهایی هستند که این مسئول برای پیشگیری از روند شکل گرفته فرونشست در مازندران بر آن‌ها تاکید دارد.
مدیرکل مدیریت بحران مازندران بر انجام اقدامات لازم برای حفاظت از اجزای مختلف منابع طبیعی و محیط زیست و آموزش عمومی و اطلاع‌رسانی درباره اثرات نامطلوب فرونشست و پیامدهای برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی هم تاکید دارد.
با اضافه شدن فرونشست که زمانی رخ دادن آن در مازندران تحت هیچ شرایطی تصور نمی‌شد کلکسیون مخاطرات طبیعی در مازندران پربارتر شده است. از سیل و خشکسالی و تندباد گرفته تا زلزله و رانش زمین و فرسایش بادی خاک و فرونشست. اما در میان همه این مخاطرات فرونشست به عنوان بحران‌سازترین پدیده شناخته می‌شود. پدیده‌ای که می‌تواند مازندران را به طور جدی با چالش مواجه کند.
