باغداران به دلیل فشار اقتصادی و جذابیت ارقام اصلاح شده داخلی و خارجی، به تدریج درختان بومی این میوه را از باغ‌ها حذف کرده‌اند؛ روندی که کارشناسان و اهالی منطقه آن را تهدیدی جدی برای میراث کشاورزی شرق مازندران می‌دانند.
میراثی که در گذر زمان کم‌رنگ شد
انار مازندران، هرچند به اندازه مرکبات برای بازارهای داخلی شناخته شده نیست، اما پیوند دیرینه‌ای با فرهنگ باغداری استان دارد. در گذشته، ارقام مختلف انار با طعم‌های شیرین، ملس و ترش در سراسر مازندران کاشته می‌شدند و باغداران چند درخت انار در کنار مرکبات و دیگر میوه‌ها نگهداری می‌کردند. حتی در برخی زمین‌ها، درختان انار برای تعیین مرز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
اما با گذشت زمان، عرصه برای انارهای بومی تنگ شد و تنها شرق مازندران، به ویژه شهرستان بهشهر، به عنوان آخرین پایگاه این میراث سرخ باقی ماند. طبق آمار رسمی، هم‌اکنون حدود یک‌هزار و ۵۰۰ هکتار باغ انار در مازندران وجود دارد که بیشتر آن در بهشهر واقع است. همچنین در تالاب میانکاله، بزرگترین انارستان خاورمیانه با ۱۲ هزار هکتار وجود دارد که اهمیت تاریخی و اقتصادی این محصول را بیش از پیش نشان می‌دهد.
ارقام بومی شرق مازندران، به ویژه انار اشرف، از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردارند: آبدار بودن، دانه‌های نرم و شیرین، ماندگاری بالا و نیاز کمتر به مراقبت ویژه نسبت به ارقام اصلاح شده. این ویژگی‌ها باعث شده تا این ارقام حتی بدون استفاده از کود یا سم زیاد، هر سال محصول خوبی بدهند و نیازی به هرس پیچیده نداشته باشند.
با این حال، مزیت‌های اقتصادی ارقام اصلاح شده موجب شده تا باغداران به سمت جایگزینی این ارقام بروند. ارقام اصلاح شده سریع‌تر به بار می‌نشینند، ظاهر جذاب‌تری دارند و محصولشان زودتر به بازار می‌رسد. در نتیجه، انار اشرف، هرچند با کیفیت بالا، کمتر مورد توجه بازار و باغداران قرار می‌گیرد.
فشار اقتصادی باغداران
حمیدرضا معیری یکی از اهالی روستای «کوهستان» شهرستان بهشهر در حالی که از روند در پیش گرفته شده نسبت به حذف انارهای بومی ابراز نگرانی می‌کند، می‌گوید: با توجه به نفوذ ارقام اصلاح شده انار در بازار، باغداران به خودشان حق می‌دهند که به سمت کاشت ارقام اصلاح شده انار بروند. از نظر اقتصادی نیز حرف‌شان درست است. می‌گویند انار بومی درآمد زیادی ندارد. چون حدود یک ماه تا یک ماه و نیم پس از انار اصلاح شده یا انار ساوه که با نام انار «گل» نیز عرضه می‌شود به بازار می‌رسد.
وی می‌افزاید: محصول باغدار از درخت‌های انار بومی زمانی به بازار می‌رسد که قیمت انار در بازار شکسته شده و این انارهای بومی سهمی از بازار نوبرانه ندارند. ضمن این که ظاهر انارهای بومی در مقایسه با انارهای اصلاح شده رنگ و لعاب جذابی ندارد و همین باعث می‌شود که انار بومی کمتر مورد توجه مصرف‌کنندگان قرار بگیرد.
به گفته این فعال اجتماعی اهل روستای کوهستان، روند حذف درخت‌های انار بومی در باغ‌های منطقه هر سال بیشتر می‌شود و با استمرار این روند شاید تا یک دهه دیگر عملا انار بومی شرق مازندران و بویژه انار اشرف به محصولی کمیاب در بازار تبدیل و به مرور نیز از سبد میوه مصرف‌کنندگان حذف شود.
محمدحسن حسنخانی کوهستانی، یکی دیگر از باغداران، دلیل خود برای جایگزینی ارقام اصلاح شده را بازارپسندی و بازدهی سریع‌تر عنوان می‌کند. او می‌گوید: «انار بومی کیفیت خوبی دارد اما دیر به بار می‌نشیند و محصولش در بازار با قیمت پایین عرضه می‌شود. ارقام اصلاح شده حتی از سال دوم و سوم نیز مقداری محصول می‌دهند و در سال چهارم به باردهی اقتصادی کامل می‌رسند.»
پیامدهای اجتماعی و فرهنگی
حذف انار بومی تنها یک مسئله اقتصادی نیست؛ پیامدهای اجتماعی و فرهنگی هم به همراه دارد. انار در فرهنگ غذایی مازندران و در آیین‌های محلی مانند «لالِ شو» و «تیرِماسیزده شو» نقش ویژه‌ای داشته است. استفاده از شاخه‌های نازک انار به عنوان چوب بلاگردان، نشان از ارزش فرهنگی و معنوی این محصول دارد. از بین رفتن این ارقام، نه تنها میراث کشاورزی بلکه بخشی از فرهنگ بومی را نیز تهدید می‌کند.
یکی از مشکلات اساسی، کمبود مطالعات علمی و پژوهشی درباره اصلاح ارقام بومی است. کارشناسان بر این باورند که اگر در سال‌های گذشته برای اصلاح نژاد انار اشرف و افزایش بازدهی اقتصادی آن اقداماتی صورت می‌گرفت، اکنون این رقم نه تنها از باغ‌ها حذف نمی‌شد، بلکه به محصولی شناخته شده و برندشده در سایر استان‌ها تبدیل می‌شد. نبود برنامه‌های تحقیقاتی و حمایتی، فرصت ارتقاء ارقام بومی را از بین برده و باغداران را مجبور به انتخاب ارقام اصلاح شده کرده است.
با وجود این تهدیدات، کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که با پروژه‌های اصلاح نژاد و حمایت از باغداران بومی می‌توان آینده انار اشرف را تضمین کرد. بازاریابی هدفمند، برندینگ محصول و ارائه آموزش‌های اقتصادی و کشاورزی به باغداران، می‌تواند انگیزه آنها را برای حفظ ارقام بومی افزایش دهد. اگر اقدامی انجام نشود، طی یک دهه آینده، انار اشرف ممکن است به محصولی کمیاب و حتی نایاب تبدیل شود.
کارشناسان هشدار می‌دهند: «اقتصاد کوتاه‌مدت نباید باعث فراموشی میراث کشاورزی و فرهنگی شود. اگر بازار به گونه‌ای طراحی نشود که ارزش اقتصادی ارقام بومی نیز دیده شود، نسل‌های آینده فرصت چشیدن طعم واقعی انار اشرف را از دست خواهند داد.»
- نویسنده : سمانه اسلامی
