بحرانی که نه‌تنها حیات گونه‌های ارزشمند ماهیان خاویاری را تهدید می‌کند، بلکه زنگ خطر را برای اکوسیستم، اقتصاد و اعتبار بین‌المللی کشورهای حاشیه این دریا به صدا درآورده است.
دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه جهان، یکی از آخرین زیستگاه‌های طبیعی ماهیان خاویاری است. گونه‌هایی مانند فیل‌ماهی، چالباش و بستنی که زمانی نماد غنای زیستی این دریا بودند، امروز در آستانه انقراض قرار دارند. صید بی‌رویه و غیرمجاز، تغییرات اقلیمی، ورود آلاینده‌های صنعتی، سدسازی در رودخانه‌های ورودی و کاهش سطح آب، عواملی هستند که به طور مستقیم جمعیت این گونه‌ها را کاهش داده‌اند.
ماهیان خاویاری نه‌تنها از نظر اقتصادی به دلیل تولید خاویار ارزشمند هستند، بلکه نقش مهمی در زنجیره غذایی دریای خزر ایفا می‌کنند. کاهش جمعیت آن‌ها می‌تواند منجر به فروپاشی اکوسیستم و تهدید سایر گونه‌های آبزی شود. از سوی دیگر، نابودی این گونه‌ها به معنای از دست رفتن منافع اقتصادی پایدار، اشتغال مرتبط با صید قانونی و تجارت خاویار خواهد بود.
از سال ۲۰۱۱، کشورهای حاشیه خزر ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری را اعمال کرده‌اند. این ممنوعیت که در چارچوب توافقات منطقه‌ای و کنوانسیون CITES صورت گرفته، با هدف حفاظت از ذخایر طبیعی و تضمین تولید پایدار خاویار اجرا شده است. ایران از سال ۱۳۹۹ به طور کامل به این ممنوعیت پایبند بوده و صیادان موظف‌اند ماهیان خاویاری صیدشده را به مراکز تحقیقاتی تحویل دهند.
با این حال، اجرای این ممنوعیت در سایر کشورها با چالش‌هایی مواجه است. گزارش‌هایی از صید غیرقانونی در شمال خزر، ضعف نظارت منطقه‌ای و تفاوت در میزان پایبندی کشورها، اثربخشی این اقدام را کاهش داده‌اند.
ایران در راستای حفاظت از ماهیان خاویاری، اقدامات گسترده‌ای انجام داده است. ایجاد پرورشگاه‌های خاویاری، توسعه تکثیر مصنوعی، رهاسازی ماهیان در دریا، اجرای گشت‌های دریایی و رودخانه‌ای، آموزش جوامع محلی و مقابله با قاچاق، بخشی از این تلاش‌ها هستند. همچنین، ایران در نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای نقش فعالی ایفا کرده و در تدوین سیاست‌های حفاظتی مشارکت داشته است.
انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری با همکاری پژوهشکده اکولوژی دریای خزر، پروژه‌هایی در زمینه ثبت اطلاعات زیستی، پایش ذخایر، بررسی زمان مناسب صید و ایجاد بانک اطلاعات آماری اجرا کرده‌اند. این اقدامات با هدف مدیریت مسئولانه و بهره‌برداری پایدار از منابع صورت گرفته‌اند.
شهرام عبدالملکی، مدیر بخش ارزیابی ذخایر انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری، به تشریح اقدامات ایران و کشورهای حاشیه خزر برای حفاظت از این گونه‌ها پرداخت.
وی با اشاره به نقش ایران در تمدید ممنوعیت صید ماهیان خاویاری اظهار داشت: ایران به عنوان یکی از کشورهای مهم حاشیه خزر نقش فعالی در تمدید ممنوعیت صید ماهیان خاویاری ایفا کرده و این موضوع در نشست‌های کمیسیون حفاظت و استفاده منطقی از منابع بیولوژیکی آبی این دریا مورد توافق قرار گرفته است.
عبدالملکی درباره میزان پایبندی کشورها به این ممنوعیت گفت: از سال ۲۰۱۱ کشورهای حاشیه خزر ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری را اعمال کرده‌اند و نمونه‌برداری‌ها تنها در چارچوب پژوهشی و بازسازی ذخایر انجام می‌شود.
وی با اشاره به تمدید سالانه ممنوعیت‌ها افزود: رخی کشورها مانند روسیه، قزاقستان و ترکمنستان نیز محدودیت‌هایی اعمال کرده‌اند، اما میزان اجرای عملی آن متفاوت بوده و نیازمند هماهنگی بیشتر منطقه‌ای است.
وی تأکید کرد که ایران با مدیریت مؤثر در حوزه ماهیان خاویاری شناخته می‌شود و در گذشته کمتر مشمول محدودیت‌های CITES بوده است، با این حال صید غیرقانونی همچنان یک چالش منطقه‌ای به شمار می‌رود.
ایران از سال ۱۳۹۹ به طور کامل به ممنوعیت صید تجاری پایبند است و هر صیادی که به طور تصادفی ماهی خاویاری صید کند، موظف است آن را به مراکز تحقیقاتی تحویل دهد. عبدالملکی افزود: ایران به شدت بر توسعه پرورش ماهیان خاویاری تمرکز دارد تا فشار بر ذخایر طبیعی کاهش یابد و نیاز بازار تأمین شود. تولید خاویار پرورشی و گوشت ماهی خاویاری در کشور رو به افزایش است.
او همچنین به اقدامات بین‌المللی و منطقه‌ای ایران اشاره کرد: کشور ما با تمرکز بر تکثیر مصنوعی و رهاسازی، در نشست‌ها و توافقات بین‌المللی برای حفاظت از ذخایر فعالانه شرکت می‌کند و گشت‌های دریایی و رودخانه‌ای توسط یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات اجرا می‌شود.
عبدالملکی در ادامه به فعالیت‌های آموزشی برای جوامع محلی و ماهیگیران اشاره کرد: آموزش جوامع محلی برای کاهش صید غیرمجاز، پیگیری سیاست‌های سخت‌گیرانه در صادرات و واردات محصولات خاویاری، و تشکیل یگان حفاظت منابع آبزیان برای مقابله با صید غیرمجاز، از جمله اقدامات انستیتو در اجرای ممنوعیت صید تجاری است.
وی افزود که پایبندی سایر کشورها به ممنوعیت صید تجاری ناهمگون است و ضعف نظارت منطقه‌ای باعث شده برخی کشورها صید محدود برای تکثیر را مجاز بدانند و گزارش‌هایی از صید غیرقانونی در شمال خزر وجود داشته باشد.
رویکرد اصلی انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری، حفاظت از ذخایر طبیعی و توسعه پایدار آبزی‌پروری است. عبدالملکی گفت: در مقابله با تهدیداتی همچون صید بی‌رویه، تخریب زیستگاه، ورود آلاینده‌ها، کاهش سطح آب خزر و تغییر اقلیم، پایش ذخایر و مطالعات اکولوژیک انجام می‌شود.
وی به برگزاری گشت‌های ارزیابی ذخایر اشاره کرد: براساس مصوبات جلسات کمیسیون منابع زنده دریای خزر و کنوانسیون CITES، همه کشورهای حاشیه خزر باید در گشت‌های ارزیابی ذخایر شرکت کنند. این گشت‌ها تعیین‌کننده سهمیه صادرات خاویار نیز هستند.
از سال ۱۳۸۰، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی و انستیتو تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری، گشت‌های ارزیابی ذخایر را با مشارکت تمام دولت‌های ساحلی اجرا کرده‌اند. این گشت‌ها ترکیب گونه‌ای، فراوانی نسبی و پراکنش ماهیان خاویاری را بررسی و برآورد ذخایر را به‌طور دقیق انجام می‌دهند.
عبدالملکی همچنین به پروژه‌های پژوهشی و ثبت اطلاعات زیستی ماهیان خاویاری اشاره کرد: پژوهشکده اکولوژی دریای خزر با همکاری انستیتو تحقیقات بین‌المللی، پروژه‌هایی در زمینه ثبت و ضبط اطلاعات صید و صیادی، خصوصیات زیستی و ایجاد بانک اطلاعات آماری و زیستی در حوضه جنوبی دریای خزر اجرا کرده است.
علاوه بر این، پروژه‌های بررسی زمان مناسب صید و سایر موضوعات مدیریت مسئولانه ماهیان خاویاری تدوین و اجرا شده تا حفاظت و بهره‌برداری پایدار تضمین شود.
تهدیدهای فرامرزی؛ ضرورت همکاری منطقه‌ای
دریای خزر متعلق به پنج کشور است: ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان. جمعیت ماهیان خاویاری به آب‌های همه این کشورها وابسته است و صید غیرمجاز در هر نقطه‌ای از خزر، کل جمعیت را تهدید می‌کند. بنابراین، حفاظت از این گونه‌ها نیازمند همکاری منطقه‌ای، پایبندی به توافقات و اجرای دقیق قوانین است.
عدم هماهنگی و ضعف نظارت، تلاش‌های یک کشور را بی‌اثر می‌سازد. قاچاق خاویار، صید محدود برای تکثیر، و عدم مشارکت در گشت‌های ارزیابی ذخایر، از جمله چالش‌هایی هستند که اجرای ممنوعیت صید را با مشکل مواجه کرده‌اند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که هرگونه کوتاهی در اجرای ممنوعیت صید و حفاظت جمعی، می‌تواند نسل ماهیان خاویاری را برای همیشه از بین ببرد. تولید خاویار پرورشی، هرچند راهکاری برای کاهش فشار بر ذخایر طبیعی است، اما جایگزین کاملی برای خاویار طبیعی نیست. حفظ گونه‌های خاویاری، نه‌تنها مسئولیتی ملی بلکه تعهدی بین‌المللی است.
دریای خزر، نگین فیروزه‌ای منطقه، امروز در معرض تهدیدی جدی قرار دارد. ماهیان خاویاری، میراث طبیعی و اقتصادی این دریا، در آستانه نابودی هستند. ممنوعیت صید تجاری، تنها در صورتی مؤثر خواهد بود که همه کشورهای حاشیه خزر به آن پایبند باشند و نظارت منطقه‌ای تقویت شود.
اقدامات ایران در زمینه حفاظت، پرورش و آموزش، الگویی برای سایر کشورهاست. اما بدون همکاری جمعی، این تلاش‌ها کافی نخواهند بود. آینده خاویار، آینده اکوسیستم خزر و آینده اقتصاد منطقه، در گرو تصمیمات امروز است. اگر اکنون اقدام نکنیم، فردا شاید خیلی دیر باشد.
- نویسنده : سمانه اسلامی
