روایتی هزار ساله از شالیکاری در شمال ایران از سده‌های نخستین هجری تا امروز، شالیزارهای این خطه شمالی نه‌تنها زمین‌های حاصلخیز را پوشانده‌اند، بلکه در جان و زبان مردم ریشه دوانده‌اند. اکنون با وجود تهدیدهای اقلیمی و اقتصادی، این میراث هزار ساله نیازمند توجهی دوباره است.
منابع تاریخی چون آثار ابن‌حوقل و مقدسی، از «ارز» در طبرستان یاد کرده‌اند؛ نشانه‌ای روشن از قدمت کشت برنج در مازندران. در دوره ساسانیان و پس از آن، این محصول از شرق آسیا و شبه‌قاره هند به ایران راه یافت و در جلگه‌های شمالی کشور به‌ویژه مازندران، به سرعت جایگاه یافت.
مرتضی گل‌براری پژوهشگر حوزه کشاورزی و اقتصاد روستایی بر اهمیت تاریخی مازندران در کشت برنج تأکید کرد و گفت: شالیزاری در مازندران فقط زمین کشاورزی نیست، یک میراث تاریخی است. اگر متون کهن اسلامی را نگاه کنیم، از سده‌های نخستین هجری، مازندران و گیلان به عنوان قطب اصلی تولید برنج شناخته می‌شوند.
وی خاطرنشان کرد: دلیل آن هم مشخص است؛ هم منابع آبی مناسب وجود داشت و هم مردم منطقه فرهنگ مصرف برنج را پذیرفته بودند. همین موضوع سبب شد برنج نه فقط به عنوان محصول، بلکه به عنوان بخشی از سبک زندگی روستایی در مازندران نهادینه شود.
این پژوهشگر حوزه کشاورزی و اقتصاد روستایی به ابعاد اقتصادی این محصول اشاره کرد و افزود: امروز برنج مازندران حدود یک‌میلیون تن نیاز داخلی کشور را تأمین می‌کند. بدون این استان، امنیت غذایی ایران به‌شدت متزلزل می‌شود. بنابراین هرگونه برنامه‌ریزی برای آینده برنج کشور باید بر محور مازندران متمرکز باشد.
مازندران با بارندگی بالا، منابع آبی دائمی، خاک جلگه‌ای و آب‌وهوای مرطوب، بهترین شرایط را برای کشت برنج دارد. امروز بیش از ۲۲۰ هزار هکتار از اراضی استان زیر کشت شالی قرار دارد و حدود ۴۵ درصد برنج کشور در همین استان تولید می‌شود.
عماد حسینی کارشناس زراعت و اصلاح نباتات ؛ به جنبه علمی و فنی کشت برنج پرداخت و اظهار داشت: تحولات بزرگی در شیوه‌های کشت برنج رخ داده است. روزگاری همه چیز دستی بود؛ از نشاکاری گرفته تا درو اما امروز، نشاکارهای مکانیزه و کمباین‌های مخصوص، راندمان را چندین برابر کرده‌اند.
وی ادامه داد: مهم‌تر از همه، ورود ارقام اصلاح‌شده است. مثلاً رقم‌های طارم هاشمی اصلاح‌شده و خزر، هم در برابر آفات مقاوم‌ترند و هم عملکرد بیشتری دارند. اگرچه هنوز عطر و طعم طارم محلی بی‌نظیر است، اما برای تأمین نیاز ملی، باید ترکیبی از ارقام بومی و اصلاح‌شده را به کار گرفت.
کارشناس زراعت و اصلاح نباتات درباره بحران‌های آینده هشدار داد: بزرگ‌ترین تهدید برای برنج مازندران، بحران آب است. تغییر اقلیم و کاهش منابع آبی سطحی، کشت غرقابی سنتی را با مشکل روبه‌رو کرده. باید به سمت آبیاری تناوبی و مدیریت مصرف آب برویم. در غیر این صورت، امنیت غذایی کشور به خطر می‌افتد.
کشت غرقابی سنتی دیگر پاسخگو نیست. باید به سمت آبیاری تناوبی و مدیریت مصرف آب برویم.»
اقتصاد برنج؛ فشار واردات و هزینه‌های تولید
محمد سبزواری، پژوهشگر اقتصاد کشاورزی، هشدار می‌دهد که واردات بی‌رویه برنج خارجی با قیمت پایین، بازار کشاورزان مازندرانی را تحت فشار قرار داده است. هزینه‌های تولید بالا و نبود حمایت‌های هدفمند، انگیزه شالیکاران را کاهش داده است.
برنج مازندران می‌تواند برند ملی و بین‌المللی شود، اگر سیاست‌گذاری هوشمندانه در دستور کار قرار گیرد.
برنج در مازندران نه‌تنها در سفره‌ها، بلکه در آیین‌ها و زبان مردم حضور دارد. جشن‌های آغاز نشاکاری، رسم‌های برداشت، و حتی ضرب‌المثل‌های محلی، همه نشان از پیوند عمیق مردم با شالیزارها دارد.
مازندران قلب تپنده شالیکاری ایران است. اما این قلب، برای ادامه تپش، نیازمند مراقبت، حمایت دولتی، توسعه فناوری‌های نوین و حفظ منابع طبیعی است. اگر امروز برای آینده برنج برنامه‌ریزی نکنیم، فردا امنیت غذایی کشور در معرض تهدید خواهد بود.
- نویسنده : سمانه اسلامی
