به گزارش ملکان – سمانه اسلامی ورکی
برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های گذشته منجر به بروز پیامد‌هایی در کشور شده است که از جمله این پیامد‌ها می‌توان به پدیده‌های ویرانگری، چون فرونشست زمین و تشدید دوره‌های خشکسالی اشاره کرد؛ اتفاق نگران کننده‌ای که در صورت عدم اصلاح میزان برداشت از آبخوان‌ها، خسارت‌های به مراتب بیشتری را متوجه کشور در بخش‌های مختلف خواهد کرد.
فرونشست به معنی فرو ریزش و یا نشست سطح زمین است که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می دهد.
فرونشست زمین که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است، محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره‌وری از آبخوان‌ها و منابع آبی زیر زمینی را دارداین پدیده که کاهش منابع آب زیرزمینی از علل اصلی آن است، محدود به ایران نیست، اما کشورمان بیشترین میزان بهره‌وری از آبخوان‌ها و منابع آبی زیر زمینی را نسبت به دیگر کشورهای دنیا دارد
بر اساس آمار و ارقام منتشر شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران در حال حاضر بیش از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آب مجاز و غیرمجاز در نقاط مختلف کشور وجود دارد که در مجموع و به صورت سالانه چیزی حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی را استخراج می‌کنند که این رقم معادل ۵۵ درصد از کل مصرف آب کشور در یک سال است.
از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آبی که در کشور فعال است و در برداشت این حجم از آب زیرزمینی نقش دارند، به لحاظ تعداد ۴۵ درصد فاقد مجوز و ۵۵ درصد دیگر دارای پروانه و مجوز بهره‌برداری هستند.
سال‌ها پیش کسی تصور این را نمی‌کرد که مازندران دچار تنش آبی شود. بارندگی‌های مناسب و وجود منابع آبی پرتعداد و همسایگی با بزرگترین دریاچه جهان تصور اینکه چنین سرزمینی در فلات خشک و کم‌آب ایران به خشکسالی و کم‌آبی دچار شود را تقریبا محال می‌کرد. اما بحران آب در مازندران هم تجربه شد و خشکسالی زودتر از آن‌چه که کارشناسان فکرش را می‌کردند گریبان این استان و ساکنانش را گرفت. حالا همین وضعیت را می‌شود برای پدیده خطرناک و غیرقابل جبران «فرونشست زمین» در مازندران مطرح کرد.
علی بیت اللهی رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه در شبکه‌های اجتماعی درباره وضعیت وخیم فرونشست زمین در استان مازندران نوشت.
برداشت بی‌رویه آب
بیت اللهی فرونشست شرق مازندران را از چشم بهره‌برداری بی‌رویه آب می‌داند و می‌گوید:« به دلیل بهره‌برداری بسیار زیاد از آب‌های زیرزمینی، استان مازندران با افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی روبه‌روست. او ویلا‌سازی در پای دامنه‌ها، گسترش زمین‌های زراعی و کشت دوم برنج را از جمله دلایل این افت می‌داند. به گفته او در مازندران آب جاری و روان برای زراعت وجود ندارد و کشاورزی بیشتر از طریق حفر چاه انجام می‌گیرد. او هشدار می‌دهد که این شرایط بشدت خطه جلگه‌ای مازندران از آمل تا بهشهر و گلوگاه را تحت تأثیر قرار داده است.
بیت اللهی به گفته‌های مدیران آب منطقه‌ای استان از سال ۹۸ تا کنون استناد می‌کند و می‌گوید: این گفته‌ها نشان می‌دهد که مازندران از نظر افت سطح آب‌های زیرزمینی چگونه است. او یادآوری می‌کند: به دلیل پایین رفتن سطح آب و رسوبات ریزدانه‌ای، فرونشست اتفاق می‌افتد.
او علاوه بر حفر ۱۴۸ هزار حلقه چاه مجاز وغیرمجاز در مازندران، به پسروی دریای خزر به عنوان یکی از دلایل ایجاد فرونشست در این استان شمالی اشاره می‌کند و می‌گوید: پسروی نزدیک به ۲۰۰ متر را در خزرآباد ساری اندازه‌گیری کردم.
مازندران می‌نشیند، برنج می‌گرید
حسینعلی ابراهیمی کارنامی مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران، هم ایجاد فرونشست در مازندران بویژه در شرق مازندران و مایل به مرکز مازندران را به صورت قطعی قابل تصور می‌داند و می‌گوید: براساس آماری که همکاران ما در مجموعه امور آب چندی قبل تهیه کرده بودند، سالانه ۶ میلیون متر مکعب کسری مخازن آب زیرزمینی را در مازندران شرقی(دشت) داریم و علت آن متأسفانه برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیر زمینی است.
ما چاه‌های غیرمجاز زیادی داریم. شاید نسبت چاه‌های مجاز به غیر مجاز ۵۰ -۵۰ باشد. یعنی از حدود ۱۵۰ هزار حلقه چاهی که داریم ۷۰-۸۰ هزارتای آن مجاز و بقیه آن غیرمجاز است.
به گفته کارنامی، مشکل فقط چاه‌های غیرمجاز نیست؛ برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های دارای پروانه و مجاز هم شرایط مازندران را به سمت خطرناکی می‌برد. کارنامی از دیگر عوامل کسری آب در دشت مازندران را توسعه کشت‌های آب بر اعلام می‌کند و می‌گوید: هم برنج‌کاری غرقابی داریم، هم صیفی کاری که آب بری بسیار بالایی دارد. مجموعاً کشاورزی آب بر در استان خیلی توسعه پیدا کرده است. به اعتقاد این کارشناس، الگوی کشت در شرق مازندران متناسب با ظرفیت آب نیست.
او ساخت و ساز زیاد در غرب مازندران به دلیل مهاجرپذیری بالا را مثال می‌زند و می‌گوید: فرونشست در غرب مازندران حاد نیست، بنابراین برداشت بی‌رویه از منابع آبی در ایجاد فرونشست در شرق مازندران دخیل است. کارنامی استقرار تعداد زیادی از مزارع پرورش ماهی در شرق مازندران را هم دخیل می‌داند اما همچنان اعتقاد دارد چاه‌های غیرمجاز و برداشت غیرمجاز در این ماجرای تلخ نقش بیشتری دارند.
او هشدار می‌دهد که تهدید فرونشست در مازندران جدی است و تا دیر نشده باید با اصلاح الگوی کشت – که مهم‌ترین اقدام خواهد بود – نظارت بر چاه‌های مجاز و مسلوب المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز، جلوی این اتفاق را گرفت.
ابراهیمی کارنامی کشت برنج در مازندران را هم یکی از دلایل ایجاد فرونشست در این استان ساحلی می‌داند تا این سؤال پیش بیاید که آیا می‌توان کشت استراتژیک برنج در شمال را جایگزین کرد؟ این کارشناس در پاسخ به کشت برنج در ۱۵ استان کشور اشاره می‌کند که ممنوعیت‌های قانونی هم نتوانسته جلوی کشت آن را بگیرد. قانون تنها کشت برنج در سه استان شمالی را مجاز می‌داند.
کارنامی می‌گوید: این مصوبات هم چیزی را تغییر نداد. او می‌گوید: من نمی‌دانم چرا برنج، کشت استراتژیک محسوب می‌شود؟ در حالی که اگر ما کشت‌های گلخانه‌ای را توسعه بدهیم، هم درآمد بشدت افزایش پیدا خواهد کرد و هم آب بیشتری ذخیره می‌شود. او مثال می‌زند که الان یک هکتار برنج در حدود ۱۵۰ و در بهترین حالت ۲۰۰ میلیون تومان سود دارد در حالی که اگر در همین یک هکتار به صورت گلخانه‌ای، توت فرنگی کشت شود، شاید بیش از یک میلیارد تومان سود بدهد. حتی ما می‌توانیم این محصول را صادر کنیم و از درآمد ارزی آن، برنج وارد کنیم. الان خیلی از کشورها دارند کشت فراسرزمینی انجام می‌دهند.
او عربستان را مثال می‌زند و می‌گوید: این کشور می‌رود در آفریقا زمین می‌خرد یا در جنوب‌شرقی آسیا که آب زیاد دارد، می‌رود و آنجا کشت برنج فراسرزمینی انجام می‌دهد و آن را وارد می‌کند. ما در رابطه با آب، به خاطر تغییرات اقلیمی، شرایط خاص کشور و البته در دهه‌های اخیر به خاطر مصرف بی‌رویه، در معرض خطر هستیم؛ بنابراین باید حتماً موضوع آب، اولویت اصلی کشور وارد باشد.
او کشت برنج در شمال را هم کارشناسی شده نمی‌داند و می‌گوید: ما باید برای توسعه کشت‌های گلخانه‌ای بسته‌های تشویقی تهیه کنیم؛ با این راهکار هم آب را حفظ می کنیم هم درآمد کشاورز را افزایش می‌دهیم هم می‌توانیم با توجه به نوع اقلیم کشور، صادرات داشته باشیم.
سخن پایانی
کاهش بارش، مدیریت نکردن مصرف آب در بخش کشاورزی، رعایت نکردن سهمیه برداشت آب توسط برخی کشاورزان و استفاده از روش های سنتی آبیاری، افزایش مصرف آب توسط صنایع و مردم موجب شده است که بخش قابل توجهی از منابع آبی در سراسر کشور خشک شود و سطح سفره های زیرزمینی به شدت پایین بیاید، این مساله موجب شده تا حفره های تهی از منابع آبی بر اثر فشار طبقات فوقانی زمین فرو بریزد و پدیده فرونشست زمین در بسیاری از مناطق اتفاق بیافتد.
این پدیده به دلیل برداشت ذخایر آب زیرزمینی که میراث به یادگار مانده از نسل گذشته برای ما است، در حال رخ دادن است و تنها راه جلوگیری از آن، کنترل برداشت از این منابع و ایجاد تعادل بین منابع و مصارف است و توسعه پروژه‌های آبخوان‌داری هم می‌تواند کمک کند.
دکتر رضا مکنون استاد دانشگاه امیرکبیر و پژوهشگر آب و محیط زیست هم لزوم تهیه نقشه فرونشست زمین در کشور را حیاتی می‌داند و می گوید با تهیه این نقشه نباید اجازه ساخت و ساز را در دشت‌هایی که سفره‌های آب زیرزمینی در آنها از بین رفته بدهیم.
کارشناسان همچنین معتقدند هرپروژه ای که در راستای توسعه پایدار قرار است اتفاق بیافتد، باید به استناد بندهای قانونی و مصوبه هیات دولت و ضوابط و مقررات فنی با ملاحظات ارزیابی زیستی باشد.
